دوری از فرزند برای هریک از پدر و مادر دردناک و غیرقابل تحمل است بنابراین هردو حق ملاقات با فرزندان خود را دارند همچنین کودک نیز حق ارتباط با هردو والدین خود را دارد. حق ملاقات میتواند به طور مساوی میان پدر و مادر تقسیم شود اما به صورت قانونی فرزند فقط باید نزد یکی از والدین خود بعد از طلاق سکونت داشته باشد.
والدین میتواند در مورد فواصل زمانی که میتوانند با فرزندشان دیدار کنند توافق کنند و حتی موافقتنامه ای در این زمینه نوشته و به آن جامعه عمل بپوشانند در غیر این صورت و در صورت اختلاف باید به دادگاه خانواده مراجعه و از او بخواهند تا برایشان تعیین وقت ملاقات کند. در این مقاله سعی دارم به تشریح و توضیح چگونگی اعمال این حق بپردازم.
تعیین مصلحت طفل در بحث حضانت و ملاقات بعد از طلاق موضوع مهمی است که نباید از آن غافل بود به عبارت دیگر بعد از طلاق ، طفل دچار مشکلات روحی و روانی ، عاطفی و ... میشود بنابراین باید در دادن حضانت وی به والدی که از نظر قانونی و عرفی واجد شرایط است دقت کرد.
به صورت کلی میتوان بحث های مربوط به ملاقات را در چند بخش تقسیم بندی کرد. شرایط حضانت بعد از طلاق، نفقه وخرجی طفل، سکونت طفل،نحوه برخورد با ممانعت کنندگان ملاقات با فرزند، نحوه تمایل فرزند به ملاقات با والدین خود.
حضانت فرزندان طلاق
حضانت به حق و تکلیفی گفته می شود که قانونگذار ما برعهده والدین گذاشته است . در قانون مدنی تعریفی از حضانت نیامده است اما معنای اصطلاحی آن عبارتست از ولایت، سرپرستی و نگهداری کودک ، پرورش دادن و مراقبت جسمی و روانی ومادی او.
هیچ یک از پدر و مادر نمیتوانند از این حق و تکلیف شانه خالی کنند . مطابق ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی والدین حق ندارند از حضانت طفلی که برعهده انان است امنتاع کنند. و طبق ماده 40 قانون حمایت از خانواده "هرکس از اجرای حکم دادگاه در مورد حضانت طفل استنکاف کند یا مانع اجرای آن شود یا از استرداد طفل امتناع ورزد حسب تقاضای ذینفع و به دستور دادگاه صادرکننده رای تا زمان اجرای حکم بازداشت می شود. بنابراین تخلف از وظیفه حضانت جرم تلقی شده و فرد بازداشت خواهد شد.
حضانت قبل و بعد از بلوغ
برهمین اساس حضانت فرزند دختر و پسر تا سن هفت سالگی با مادر و پس از آن تا زمان بلوغ برعهده پدر است و پس از دوره بلوغ انتخاب باخود فرزند است که باید تصمیم بگیرد می خواهد با کدام یک از والدین خود زندگی و سکونت داشته باشد.
بنابراین بعد از سن بلوغ مسئله حضانت به پایان می رسد چرا که حضانت راجع به اطفال است و در مورد اشخاص بالغ اعمال نمی شود.افراد زیر ۱۸ سال کماکان تحت ولایت پدر یا جدپدری خود می باشند زیرا این افراد غیررشید محسوب شده و حق دخالت در امور مالی خود را ندارند مگر اینکه رشد آنها در دادگاه صالح او ثبات شود.
حق ملاقات با فرزندان در دوره حضانت منتفی نیست و هریک از والدینی که حضانت طفل با او نیست میتواند از دادگاه خانواده تقاضای ملاقات کند. دادگاه در خصوص ممانعت از ملاقات توسط هریک از والدین ضمانت اجرایی پیش بینی می کند و طبق ماده ۵۴ قانون حمایت خانواده ممانعت از ملاقات با فرزندان جرم است. در این راستا می تواند ابتدا درخواست دستور موقت فوری ملاقات با فرزند را از دادگاه تقاضا کرد.طبق ماده ۴۱ قانون حمایت از خانواده در صورتی که مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند یا مانع ملاقات طفل تحت حضانت با اشخاص ذینفع شود دادگاه می تواند با رعایت مصلحت طفل درخصوص اموری از قبیل واگذاری امر حضانت به دیگری یا تعیین شخص ناظر پیش بینی کند.
در تفسیر عرف جامعه و شرع و طبق قانون مدنی زوجه تا زمانی که حضانت فرزند(دختر) خود را دارد شوهر نکند نگهداری فرزند ممانعتی نخواهد داشت اما اگر ازدواج مجدد کرد همسر جدید او به دختر نامحرم است و پدر می تواند تقاضای نگهداری و حضانت کند ولی در این مواقع نیز حق ملاقات با فرزندان برای مادر پابرجا باقی می ماند.
زمان و مکان ملاقات با فرزندان
برای تعیین زمان و محل ملاقات با فرزندان طبق ماده ۱۱۷۴ قانون مدنی در صورت اختلاف میان والدین، این امر به دادگاه محول شده است . بدین ترتیب هریک از پدر و مادر قبل از طلاق می توانند به دادگاه خانواده دادخواست ملاقات با فرزند را بدهند.
دادگاه زمان و مکان را براساس شرایط و مصالح طفل ممکن است هفته ای یک الی دوبار تعیین کند و در صورت طلاق ، والدین می توانند بعد از تعیین مسئله حضانت حق ملاقات با فرزندان خود را از دادگاه بخواهند، بنابراین امکان منع نمودن و سلب حق ملاقات هیچ یک از والدین وجود ندارد. فقط در شرایطی خاص می توان زمان و مکان ملاقات را افزایش یا کاهش داد ،بدین ترتیب خواهان کاهش یا افزایش زمان ملاقات باید دادخواست خود را به دادگاه خانواده ارائه کند و دادگاه براساس مصالح کودک تصمیم گیری می کند مثلا اگر ملاقات پدر یا مادری که حضانت طفل برعهده اونیست برای مصالح کودک مضر باشد (برای مثال فساد اخلاقی یا اعتیاد به موادمخدرو ..) دادگاه میتواند به جای مثلا ملاقات هفته ای یک بار ملاقات ماهی یک بار یا ۳ ماه یکبار تعیین کند.
نفقه کودک
پرداخت نفقه یا خرجی فرزند شامل مسکن ، تغذیه،درمان،پوشاک و... در هر شرایطی برعهده پدر میباشد چه حضانت با پدر باشد چه نباشد. فقط درصورتی که پدر استطاعت مالی نداشته باشد این وظیفه برعهده جد و اجداد پدری است و در صورتی که جد پدری وجود نداشته یا استطاعت نداشته باشد برعهده مادر است.
پرداخت نفقه تا سن ۱۸ سال محدود نشده است و اگر فرزند پس از ۱۸ سال هم استطاعت مالی نداشته و نتواند خود را تامین کند باز هم برعهده والدین است که او را حمایت کنند اما عرفا پسر تا ۱۸ سال و رفتن به سربازی و دختر تا زمانی که ازدواج نکرده نفقه شان برعهده والدین است.
برای تعیین نفقه دادگاه های خانواده این امر را به کارشناس ارجاع میدهند و او با تحقیق و تفحص در مورد زندگی شخصی فرزند و والدین او مانند محل سکونت ، وضعیت شغلی و معیشتی و ساعات کاری و ... میزان دقیق نفقه را مشخص می کند.
ضمانت اجرای نپرداختن نفقه
نپرداختن نفقه فرزند در صورت استطاعت مالی طبق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده جرم بوده و فرد به مجازات حبس درجه ۶ (۶ ماه تا ۳ سال) محکوم می شود.
با تغییر شرایط اقتصادی و ... میتوان تقاضای تعدیل میزان نفقه را از دادگاه خانواده کرد. اگر فرزند زیر ۱۸ سال باشد مادر یا هرکس که حضانت با اوست به طرفیت پدر یا جدپدری از دادگاه تقاضای نفقه می کند در صورتی که فرزند عدم استطاعت مالی داشته و سن او بالای ۱۸ سال بوده باشد (به عبارت دیگر ۹ سال به بالا برای دختران و ۱۵ سال به بالا برای پسران در صورتی که از دادگاه حکم رشد داشته باشد ) میتوانند خود درخواست نفقه را از دادگاه بخواهد.
زوجین می توانند بعد از طلاق توافقی کنند که مثلا اگر مادر حضانت فرزند را برعهده داشت مخارج و نفقه او را هم تقبل کند ولی در صورت عدم توافق باید به شورای حل اختلاف مراجعه کنند.
نفقه گذشته فرزند قابل مطالبه نیست و صرفا پرداخت آن ناظر به آینده می باشد برخلاف نفقه زوجه.
در مورد فرزندخوانده و فرزند نامشروع نیز باید گفت که فرزند نامشروع ممکن است منتسب به پدر نباشد یا موازین شرعی و قانونی رعایت نشده بنابراین فرزند حق نفقه ندارد و لازمه نفقه هم انتساب قطعی به پدر است، ولی در مورد فرزندخوانده همانند فرزند شرعی کماکان نفقه او با پدر یا برحسب مورد با مادر است زیرا از طریق قانونی به فرد اعطا شده است.
تمایل فرزند به ملاقات با والدین و بستگان
فرزند را نمیتوان از ملاقات ممنوع کرد. فرزند خودش نمیتواند تا سن بلوغش درخواست عدم ملاقات کند (پسر تا سن 15 سال و دختر تا سن 9 سال) اگرچه در صورت رشد میتواند عدم تمایل خود را ابراز و از ملاقات خودداری کند همچنین بعد از رشد میتواند خود انتخاب کند که با چه کسی زندگی و سکونت داشته باشد زیرا که از سن حضانت خارج شده و مستقلا حق تصمیم گیری دارد.
نوآوری قانون حمایت خانواده 91 نسبت به سابق این است که حق ملاقات با فرزندان را صرفا به والدین محدود نکرده بلکه توسط تمام بستگان نیز قابل اعمال دانسته است و این دادگاه است که میزان وابستگی عاطفی و مصلحت طفل را می سنجد و در مورد ملاقات با بستگان تصمیم گیری میکند.
زمان ملاقات با فرزندان، بعد از طلاق دارای محدودیت نیست مگر اینکه طفل بعد از سن رشد تمایلی به ملاقات نداشته باشد اما قبل از سن رشد حق انتخاب و تصمیم گیری به عدم ملاقات را ندارد.