راهنمای مطالعه
جعل فرآیند ایجاد، تطبیق یا تقلید از اشیاء یا اسناد است. متداول‌ترین جعل‌ها شامل جعل پول، جعل آثار هنری، جعل اسناد، مدارک تحصیلی و شناسنامه است. جعلیات اغلب با تقلب‌های دیگر مانند درخواست حق بیمه یا تقلب در چک، تصاحب هویت مالی و غیره همراه است. برخی بر این باورند که جعلیات به صورت فیزیکی کمتر هستند و موارد الکترونیکی آن بیشتر است. مانند صفحات شخصی جعلی در وب سایت‌های رسانه‌های اجتماعی یا تطبیق نامه‌نگاری‌های ایمیل. اما می‌دانیم که این گفته صحیح نیست و اسناد یا مدارک فیزیکی هم به راحتی توسط افراد سودجو جعل خواهند شد.
انواع جعل
- ورود اطلاعات به سند خالی
در این موارد یک سند بدون اطلاعات وجود دارد، مانند گذرنامه‌های اصلی بدون اطلاعات شخصی یا نامه‌های مهر و امضا شده بدون محتوا. داده‌ها توسط جعل‌کننده برای دستیابی به اهدافی غیرمنطقی به این اسناد خالی اضافه می‌شوند. در مورد گذرنامه و شناسنامه، تشخیص چشمی این موارد کمی دشوار است اما با مراجعه و استعلام از ثبت احوال و سفارت خانه‌ها می‌توان از صحت آن ها اطلاع یافت.
- اسناد تعدیل شده
اسنادی هستند که متعلق به شخص دیگری بوده‌اند اما داده‌ها یا تصویر موجود در اسناد متناسب با فرد حامل تغییر کرده است. این اسناد اغلب از مالکان واقعی آنها سرقت یا خریداری می‌شود (مالک اسناد را می‌فروشد و سپس آن ها را مفقود شده اعلام می‌کند). اسنادی که عمدا آسیب دیده‌اند، مانند آن‌هایی که در ماشین لباسشویی شسته شده‌اند، متعلق به این گروه اسناد هستند و دریافت المثنی آنها کمی دشوار است.
- اسناد ساخته شده
این اسناد ساخته می‌شوند تا شبیه اسناد واقعی باشند. اسناد ساخته شده می‌توانند به صورت خصوصی ساخته شوند و اغلب کیفیت بدی دارند و به راحتی قابل تشخیص هستند. البته دیده شده که برخی افراد این نوع جعل را نیز به خوبی انجام می‌دهند اما با پیگیری‌های لازم اثبات ساختگی بودن آن ها نیز امکان‌پذیر است. جعل امضا و دست خط یک فرد در این دسته قرار دارد.
- اسناد قرض گرفته شده
معمول است که اغلب توسط مهاجران غیرقانونی از کشورهای آسیایی و آفریقایی استفاده می‌شود. آنها از این دیدگاه استفاده می‌کنند که اکثر غربی‌ها نمی‌توانند ویژگی‌های مختلف آسیایی و آفریقایی را تشخیص دهند. جعل‌کنندگان از اسناد بدون تغییر متعلق به شخص دیگری استفاده می‌کنند. در کشور ما این مهم را در استفاده از دفترچه بیمه دیگران شاهدیم. گاهی دو عضو از یک خانواده که شاهت ظاهری به هم دارند، با استفاده از مدارک بیمه یکدیگر سعی در دور زدن قانون دارند.
- اسناد با اطلاعات غلط
برخی از اسناد ساخته می‌شوند تا اطلاعات کاملا غلطی را ارائه دهند. مانند جعل یک اثر هنری برای فروش بیشتر با قیمت گزاف. همچنین فروش اسناد مربوط به یک زمین که قبلا به چند نفر دیگر نیز فروخته شده است. اسناد زمین مذکور حتما جعل شده‌اند تا افراد خریدار از این حربه اطلاع درستی به دست نیاورند.
چرا جعل سند جرم است؟
هیچ گونه جعلی با نیت درست انجام نمی‌شود. همان‌طور که اشاره کردیم، فرایند جعل شامل ایجاد، تغییر، استفاده یا در اختیار داشتن یک نوشته نادرست به منظور ارتکاب کلاهبرداری است. این مهم می‌تواند به اشکال مختلف رخ دهد، از امضای نام شخص دیگر در چک گرفته تا جعل مدرک تحصیلی شخص. جعل، یک جرم جدی است که در هر هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده و بنا بر قوانین مختلف، مجازات‌های متفاوتی را در برخواهد داشت.
جامعه ما به شدت بر توانایی تولید و مبادله اسناد مشروع و قابل اعتماد متکی است. اسناد جعلی می‌تواند پیامدهای منفی جدی و گسترده‌ای برای مشاغل، افراد و نهادهای سیاسی داشته باشد. به همین دلیل است که جعل به سختی مجازات می‌شود.
دو صورت اصلی جعل سند در قانون
مطابق با ماده ۵۳۶ قانون مجازات اسلامی، در مورد استفاده از سند مجعول، «هر کس اسناد یا نوشته‌های غیر رسمی را با علم به جعل و تزویر مورد استفاده قرار دهد، مجرم محسوب می‌گردد». این جرم در دو حالت اصلی مادی و معنوی مورد توجه قانون قرار گرفته است.
- جعل مادی
همان‌طور که از نام آن نیز پیداست به مواردی مانند جعل شناسنامه گفته می‌شود که ماحصل آن قابل دیدن باشد. در این مورد اگر فرد استفاده کننده از آن سند نداند که یک مدرک جعلی را در دست دارد، مورد مجازات قرار نخواهد گرفت.
در این نوع جعل اگر فرد توانسته باشد که با استفاده از آن سند مالی را به دست آورد به «کلاهبرداری» نیز متهم خواهد شد. اما اگر از این طریق مالی به دست نیامده باشد فرد در وضعیت «شروع به کلاهبرداری» شناخته می‌شود.
- جعل معنوی
این نوع جعل با کلمات جعل مفادی و یا تزویر نیز شناخته می‌شود به این دلیل که همیشه با دروغ و نیرنگ همراه است. در نظر داشته باشید که دو نفر در حال عقد یک قرارداد هستند و با یکدیگر به توافقاتی رسیده‌اند. در صورتی که یکی از آن ها برخی از مفاد قرارداد را تغییر داده و بدون اطلاع طرف مقابل برای سودجویی خود از الفاظ مشابه استفاده کند، جعل معنوی انجام شده است.
احکام مربوط به جعل سند
برای دریافت احکام مربوط به استفاده از سند مجعول، باید در ابتدای امر ثابت شود که این اسناد جعلی هستند. در برخی موارد این مهم را می‌توان به راحتی تشخیص داد اما در بعضی موارد نیز باید توسط مأموران پلیس و دایره ذی‌ربط جعلی بودن یک سند، اثبات شود. در صور اثبات این مهم، احکام مختلفی برای آن در نظر گرفته خواهد شد. برخی از این احکام به شرح زیر هستند. این موارد در متن قانون مجازات اسلامی ذکر شده‌اند.
- ماده ۵۲۴
کسی که مهر، فرمان، امضا یا دستخط مقام رهبری یا رؤسای قوای سه‌گانه را جعل کند یا با آگاهی از آن که این سند تقلبی است، از آن استفاده کند، از سه تا پانزده سال به حبس محکوم می‌شود.
- ماده ۵۲۵
اگر فردی یکی از موارد زیر را جعل کند یا با آگاهی از جعلی بودن، به قصد فریب از آن ها استفاده کند، علاوه بر جبران خسارت از یک تا ده سال حبس در انتظار اوست:
- مهر، امضا یا احکام معاونین رئیس‌جمهور، نمایندگان مجلس خبرگان و شورای اسلامی، شورای نگهبان، قاضی‌ها یا رؤسا و کارمندان و مسئولین دولتی.
- مهر، علامت یا تمبر مؤسسات و شرکت‌های دولتی و نهادهای انقلابی.
- حکم‌های دادگاهی و سندها و حواله‌های صادر شده توسط خزانه.
- علامت یا منگنه‌ای که برای مشخص کردن عیار طلا و نقره استفاده می‌شود.
- اسکناس‌های رایج خارجی و داخلی و تمام اسناد بانکی.
- ماده ۵۲۶
اگر اسکناس داخلی و خارجی یا اسناد بانکی مانند برات‌ها یا چک‌های صادر شده توسط بانک و تمام اسناد تعهدآور بانکی به قصد بر هم زدن نظام مالی کشور و امنیت اجتماعی و سیاسی، جعل یا آگاهانه استفاده شود، تا زمانی که مجرم محارب و مفسد شناخته نشده، مجازات آن بین پنج تا بیست سال حبس است.
- ماده ۵۲۷
مجازات جعل اسناد اشتغال به تحصیل یا فارغ‌التحصیلی و تمام اسناد و مدارک دانشگاهی و نهادهای آموزشی و استفاده آگاهانه از آن ها، علاوه بر جبران خسارت، حبس از یک تا سه سال خواهد بود. در ضمن اگر مجرم از کارمندان دولت یا نهادهای انقلابی باشد یا شریک جرم باشد، حداکثر مجازات در انتظار او خواهد بود.
- ماده ۵۲۸
افرادی که علامت، منگنه یا مهر شهرداری‌ها و ادارات و نهادهای خصوصی را جعل کنند یا با آگاهی از آن ها استفاده کنند، باید جبران خسارت کرده و از شش ماه تا سه سال به حبس محکوم می‌شوند. همچنین اگر این کار نسبت به شرکت‌های غیردولتی که قانونی تشکیل شده‌اند یا تجارت‌خانه‌ها، انجام شود، حکم آن علاوه بر جبران ضرر، حبس از سه ماه تا دو سال است.
آیا معاونت در جعل سند نیز جرم است؟
پاسخ این سؤال مثبت است. از آنجایی که جعل سند می‌تواند نتایج نامناسبی را به همراه داشته باشد، معاونت در آن نیز جرم محسوب شده و با استناد بر ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی، فرد یا افراد مجرمین درجه دو و سه شناخته می‌شود. جرایم مربوط به معاونت در جعل سند (مطابق ۵۳۲ و ۵۳۶ قانون مجازات اسلامی) به این شرح هستند.
- برای جعل اسناد غیررسمی به همراه جبران خسارت، ۶ ماه تا ۲ سال زندان
- برای کارمندان دولتی که اقدام به جعل اسناد دولتی می‌کند، ۱ تا ۵ سال زندان
- برای افرادی که کارمند دولت نیستند اما اقدام به جعل اسناد رسمی کنند، ۶ ماه تا ۳ سال حبس
- برای شخصی که از سندی جعلی با علم به جعلی بودن آن استفاده کند (در مورد اسناد رسمی)، ۶ ماه تا ۳ سال حبس
- برای شخصی که از سندی با علم به جعلی بودن آن در جهت منافع خود استفاده کند (در مورد اسناد غیررسمی) ۶ ماه تا ۲ سال حبس
آیا سکوت در مورد جعل سند معاونت محسوب می‌شود؟
خیر. فرد در وضعیتی که به صورت فعال از سند مجعول خبر داشته و استفاده کند، شریک جرم است. صرف آگاهی از یک موضوع کسی را مجرم نخواهد کرد.
آیا جعل امضای چک قابل تشخیص است؟
بله. در صورتی که فردی متوجه جعلی بودن امضای یک چک شود، با مراجعه به مأموران پلیس و اثبات حرف خود می‌تواند از سوءاستفاده با آن چک جلوگیری کند. حکم وارده به این مهم نیز به این بستگی دارد که از چک استفاده شده یا خیر. در صورت استفاده موضوع کلاهبرداری نیز به میان خواهد آمد.
برای ثبت شکایت سند جعل شده به کجا مراجعه کنیم؟
مرجع ذی‌ربط این مهم دادسرای عمومی و انقلاب اسلامی محل و استانی است که جرم در آن صورت گرفته است.
