مرگ یک انسان همانند تولد وی دارای آثار حقوقی مهمی می باشد.
از جمله این آثار، بحث سهم الارث و نحوه تقسیم ارث میان وراث بوده که اتفاقا حجم زیادی از دعاوی مطرح شده در دادگاه ها مربوط به اختلاف وراث در زمینه ترکه و نحوه تقسیم آن می باشد.
به طور معمول پدر و مادر پیش از فرزندان خود فوت می کنند، اما گاهی فرزندی پیش از پدر و مادر خود می میرد؛ در چنین شرایط این سوال مهم مطرح می شود که سهم ارث مادر فرد فوت شده چقدر است؟
این مساله زمانی از اهمیت بیشتری برخوردار می شود که بدانیم اگر متوفی دارای برادر و خواهر باشد، حضور آن ها می تواند سهم ارث مادر را تحت تاثیر قرار داده و آن را کاهش دهد.
به دلیل اهمیت این موضوع ، در این مقاله به بررسی میزان سهم الارث مادر در فرض وجود پدر، فرزندان، زوج یا زوجه، اخوه حاجبه و فرض عدم وجود آن ها می پردازیم.
لازم به ذکر است که در تمام حالت های مطرح شده در مقاله، منظور از (ترکه)، ترکه ای است که پس از پرداخت موضوع وصیت به موصی له به جای می ماند.
سهم ارث مادر در فرضی که تنها وارث متوفی باشد
به موجب ماده ۹۰۶ قانون مدنی: «اگر برای متوفی، اولاد یا اولاد اولاد از هر درجه که باشند موجود نباشد هریک از ابوین درصورت انفراد تمام ارث را می برد …»
در میان طبقات ارث، مادر، پدر و فرزندان در طبقه اول قرار می گیرند.
اگر در طبقه اول به غیر از مادر، وارث درجه اول دیگری وجود نداشته باشد، مطابق ماده ۹۰۶ سهم ارث مادر به میزان تمام ترکه به جا مانده خواهد بود.
سهم ارث مادر در فرض وجود پدر و نبود فرزند
ماده ۹۰۶ قانون مدنی مقرر داشته : « اگر پدر و مادر میت هر دو زنده باشند، مادر یک ثلث و پدر دو ثلث می برد … »
بنابراین مطابق این ماده اگر فردی فوت کند و وارثان او تنها پدر و مادرش بوده و فرزندی نداشته باشد، سهم ارث مادر وی یک سوم از ترکه خواهد بود و دو سوم باقی مانده سهم الارث پدر می باشد.
سهم ارث مادر در فرض وجود فرزند و نبود پدر
در این فرض ، میزان سهم ارث مادر در حالتی که فرد فوت شده دارای یک دختر یا چند دختر و یا فرزند پسر باشد، متفاوت خواهد بود؛ بنابراین این حالت ها را جداگانه مورد بررسی قرار می دهیم.
پیش از آنکه به توضیح این حالت ها بپردازیم ذکر این نکته ضروری است که در تمام حالت های مطرح شده ، ارث بردن فرزند رضاعی دقیقا همانند فرزند ناشی از تولد بوده و تفاوتی میان آن ها وجود ندارد.
- الف – سهم ارث مادر در حالت وجود یک دختر:
ماده ۹۰۸ قانون مدنی در مورد سهم ارث مادر در این فرض بیان می دارد: «هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با یک دختر، فرض هر یک از پدر و مادر سدس ترکه و فرض دختر نصف آن خواهد بود و ما بقی باید بین تمام وراث به نسبت فرض آنها تقسیم شود …»
مطابق این ماده، اگر فردی فوت کند و وراث او مادر و یک دختر او باشد ، سهم الارث مادر یک ششم ترکه بوده و سهم الارث دختر وی یک دوم ترکه می باشد.
حالا ، اگر یک ششم و یک دوم را جمع کنیم، حاصل چهار ششم می شود؛ یعنی دو ششم از ترکه باقی می ماند.
در این حالت، دو ششم باقی مانده میان مادر و دختر به نسبت سهم ارث آن ها تقسیم می گردد و بنابراین سهم ارث مادر به نسبت یک ششم افزایش می یابد.
- ب – سهم ارث مادر در حالت وجود چند دختر:
سهم الارث مادر در این فرض در ماده ۹۰۹ قانون مدنی بیان شده است: «هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با چند دختر، فرض تمام دخترها دو ثلث ترکه خواهد بود که بالسویه بین آنها تقسیم می شود و فرض هر یک از پدر و مادر یک سدس و ما بقی اگر باشد بین تمام ورثه به نسبت فرض آنها تقسیم می شود …»
با توجه به این ماده، اگر وراث متوفی مادر و چند دختر او باشند ، یک ششم ترکه سهم ارث مادر می باشد و دو سوم سهم الارث دختران وی خواهد بود.
حالا، اگر یک ششم و دو سوم را جمع کنیم، حاصل پنج ششم می شود یعنی یک ششم از ترکه باقی می ماند.
در این حالت، یک ششم باقی مانده میان مادر و دختران به نسبت سهم الارث آن ها تقسیم شده و در نتیجه باز هم سهم ارث مادر به نسبت یک ششم افزایش می یابد.
- ج – سهم ارث مادر در حالت وجود فرزند پسر:
اگر فردی بمیرد و وارث او مادر و یک یا چند فرزند پسر یا چند فرزند پسر و دختر باشد، در این حالت، مادر یک ششم ترکه را به ارث می برد و بقیه ترکه سهم الارث فرزندان خواهد بود؛ بنابراین در این حالت، سهم ارث مادر از یک ششم بیشتر نخواهد شد.
حال، اگر تمام فرزندان، پسر باشند، سهم الارث آن ها برابر خواهد بود اما اگر فرزندان پسر و دختر با هم باشند، سهم فرزند پسر دو برابر فرزند دختر می باشد.
سهم ارث مادر در فرض وجود فرزند و پدر
در این فرض نیز میزان سهم ارث مادر در حالتی که فرد فوت شده دارای یک دختر یا چند دختر و یا فرزند پسر باشد ، متفاوت خواهد بود . بنابراین این حالت ها را نیز جداگانه بررسی می کنیم.
لازم به ذکر است که در تمام حالت های مطرح شده در ادامه مطلب اگر فرزند یا فرزندان متوفی هنوز به دنیا نیامده و در وضعیت جنینی باشند، مطابق قواعد مربوط به سهم الارث جنین و مطابق ماده ۸۷۸ قانون مدنی، سهمی معادل سهم دو پسر برای جنین کنار گذاشته شده، تقسیم ارث انجام گرفته و پس از تولد جنین تقسیم قطعی به عمل می آید.
- الف – سهم ارث مادر در حالت وجود پدر و یک دختر:
مطابق ماده ۹۰۸ قانون مدنی که در بخش قبل بیان گردید، اگر فردی فوت کند و وراث او مادر ، پدر و یک دختر او باشد ، سهم الارث مادر یک ششم ترکه بوده، سهم ارث پدر نیز یک ششم ترکه است و سهم الارث دختر وی یک دوم ترکه می باشد . حالا ، اگر یک ششم سهم ارث مادر و سهم ارث پدر و یک دوم سهم الارث دختر را جمع کنیم ، حاصل پنج ششم می شود یعنی یک ششم از ترکه باقی می ماند .
در این حالت، یک ششم باقی مانده میان مادر، پدر و دختر به نسبت سهم الارث آن ها تقسیم می گردد و بنابراین سهم ارث مادر به نسبت یک ششم افزایش می یابد.
- ب – سهم ارث مادر در حالت وجود پدر و چند دختر:
با توجه به ماده ۹۰۹ قانون مدنی که در بخش قبل ذکر شد، اگر وراث متوفی مادر ، پدر و چند دختر او باشند، یک ششم ترکه سهم الارث مادر بوده و سهم الارث پدر نیز یک ششم می باشد و دو سوم سهم الارث دختران وی خواهد بود.
حالا، اگر یک ششم سهم ارث مادر و پدر و دو سوم سهم ارث دختران را جمع کنیم، حاصل شش ششم می شود؛ یعنی چیزی از ترکه باقی نمی ماند و بنابراین سهم ارث مادر همان یک ششم بوده و افزایشی نخواهد داشت.
- ج – سهم ارث مادر در حالت وجود پدر و فرزند پسر:
اگر فردی بمیرد و وارث او مادر، پدر و یک یا چند فرزند پسر یا چند فرزند پسر و دختر باشد، در این حالت، مادر و پدر هر کدام یک ششم ترکه را به ارث می برند و بقیه ترکه سهم الارث فرزندان خواهد بود؛ بنابراین در این حالت ، سهم ارث مادر از یک ششم بیشتر نخواهد شد.
حال، اگر همه فرزندان، پسر باشند، سهم الارث آن ها مساوی می باشد اما اگر فرزندان پسر و دختر با هم باشند، سهم فرزند پسر دو برابر فرزند دختر خواهد بود.
سهم ارث مادر در فرض وجود زوج یا زوجه
به موجب ماده ۹۱۳ قانون مدنی: «در تمام صور مذکوره در این مبحث هر یک از زوجین که زنده باشد فرض خود را می برد و این فرض عبارت است از نصف ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه در صورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد نداشته باشد و از ربع ترکه برای زوج و ثمن آن برای زوجه درصورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد و ما بقی ترکه بر طبق مقررات مواد قبل ما بین سایر وراث تقسیم می شود.»
مطابق این ماده، اگر زنی فوت کند و علاوه بر مادر او، شوهر او نیز یکی از وراث باشد یا اینکه مردی فوت کند و علاوه بر مادر او، زن او نیز یکی از وراث باشد، در این حالت ابتدا سهم الارث زوج یا زوجه از ترکه برداشته می شود؛ سپس ما بقی ترکه میان مادر و سایر ورثه به ترتیبی که در بالا توضیح داده شد، تقسیم می گردد.
بدیهی است که منظور از زوج و زوجه، زن و شوهر در عقد نکاح دائم می باشند؛ چرا که همان طور که پیش از این توضیح دادیم ارث در عقد موقت محقق نمی گردد.
سهم ارث مادر در فرض وجود اخوه حاجبه
در مطالب قبل توضیح دادیم که گاهی در برخی از فرض ها مقدار زیادی ترکه میان وراث به نسبت سهم الارث آن ها تقسیم شده و بنابراین سهم ارث مادر به نسبت یک ششم افزایش می یابد؛ اما گاهی وضعیتی ایجاد می شود که با وجود اضافه بودن ترکه، مازاد به سایر وراث داده شده و بنابراین سهم الارث مادر از یک ششم بیشتر نخواهد شد.
این وضعیت زمانی ایجاد می شود که اخوه حاجبه حضور داشته باشد.
منظور از اخوه، برادران و خواهران فرد فوت شده هستند و مقصود از حاجبه، مانع می باشد، زیرا برادران و خواهران مانع از این می شوند که سهم ارث مادر از یک ششم بیشتر گردد.
برای اینکه اخوه حاجبه مانع از ارث بردن مادر بیش از یک ششم شوند ، لازم است دارای شرایطی باشند. به موجب ماده ۸۹۲ این شرایط عبارتند از : « … اولا – لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند . ثانیا – پدر آنها زنده باشد . ثالثا – از ارث ممنوع نباشد مگر به سبب قتل . رابعا – ابوینی یا ابی تنها باشند. »
بند های اول و دوم ماده واضح است.
در مورد بند سوم نیز باید گفت اگر یکی از موانع ارث در برادران و خواهران وجود داشته باشد، دیگر مانع مادر نبوده و مادر می تواند علاوه بر یک ششم از مازاد ترکه ارث ببرد؛ به عنوان مثال، اگر برادران متوفی، کافر باشند، تاثیری در سهم ارث مادر نخواهند داشت، چرا که کفر یکی از موانع ارث است.
تنها استثنا در اینجا قتل می باشد، بنابراین اگر برادران متوفی وی را به قتل برسانند، گرچه قتل مورث از موانع ارث بردن است اما بر سهم الارث مادر هم تاثیر گذاشته و مانع او برای ارث بردن بیش از یک ششم می شوند.
در مورد بند چهارم هم ذکر این نکته لازم است که منظور از ابوینی، خواهران و برادرانی هستند که با متوفی دارای یک پدر و مادر مشترک هستند و مقصود از ابی ، برادران و خواهرانی هستند که صرفا دارای پدر واحد با متوفی بوده و در اصطلاح عرف ، از مادر جدا می باشند.
