متهم کسی است که در مظان اتهام بوده، و هنوز به صورت حتمی و به موجب حکم قطعی دادگاه مجرمیتش ثابت نشده است.
چنین شخصی مطابق قانون از حقوقی برخوردار است و نمی‌توان متهم را به واسطه شدت جرم یا روش ارتکاب آن، از حقوق قانونی محروم کرد.
توجه شود که مواردی که در این نوشتار می‌آید برگرفته از قانون است که باید رعایت شود نه آنچه که لزوما در عمل اتفاق می‌افتد! اگر موارد مذکور در این مقاله رعایت نشود ضمانت اجرای حبس یا مجازات انتظامی برای متخلف در پی دارد.
نکته: در بخش‌های مختلف این نوشتار به بندهای الف تا ت ماده ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری اشاره شده است این بندها که به سنگین‌ترین جرایم اشاره دارد عبارت است از:
- الف- جرائم موجب مجازات سلب حیات.
- ب- جرائم موجب حبس ابد.
- پ- جرائم موجب مجازات قطع عضو و جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان ثلث دیه کامل یا بیش از آن.
- ت- جرائم موجب مجازات تعزیری درجه چهار و بالاتر.
شما می‌توانید در این زمینه از مشاوره حقوقی رایگان بنیاد وکلا توسط متخصصین بهره‌مند می‌شوند.
حقوق قانونی متهم
تساوی نسبت به قانون
دادرسی کیفری باید نسبت به اشخاصی که در شرایط مساوی به سبب ارتکاب جرایم مشابه تحت تعقیب قرار می‌گیرند به صورت یکسان اعمال شود و تبعیض در اجرای قانون ممنوع است.
سرعت در رسیدگی
برای اینکه زودتر تکلیف متهم مشخص شده و از حالت بلاتکلیفی خارج شود باید روند دادرسی و رسیدگی و تحقیقات سریع باشد و از هر اقدامی که باعث ایجاد اختلال یا طولانی شدن فرآیند دادرسی کیفری می‌شود جلوگیری شود.
تحت حمایت اصل برائت بودن
با توجه به اینکه متهم تحت حمایت اصل و حکم برائت است حق دارد تا آخرین مرحله رسیدگی بی گناه فرض شود؛حمایت اصل برائت از متهم آثاری دارد از جمله اینکه، این شاکی و دادستانند که باید با ادله قانونی مجرمیت متهم را ثابت کنند.
مصونیت متهم از هتک کرامت و حیثیت
اقدامات قضایی و قانونی در خصوص متهم به هیچ عنوان نباید به گونه‌ای باشد که به کرامت و حیثیت وی آسیب وارد شود.
آزار افراد در جریان دادرسی
آزار متهم در جریان دستگیری مانند: بستن چشم و سایر اعضای بدن تحقیر و استخفاف ممنوع است؛ متخلف علاوه بر محرومیت موقت از شغل به حبس محکوم خواهد شد.
بازجویی غیرقانونی
بازجویان و ماموران تحقیق از پوشاندن صورت و یا نشستن پشت سر متهم یا بردن آن‌ها به اماکن نامعلوم باید خودداری کنند و الا به محرومیت موقت از شغل و حبس محکوم می‌شوند.
شکنجه به قصد اقرار
هرگونه شکنجه متهم به منظور اقرار گرفتن یا اجبار او به امور دیگر ممنوع بوده و اقرارهای اخذ شده بدین وسیله اعتبار ندارند.
واقعیت این است اثبات ادعای گرفتن اقرار با شکنجه حتی اگر واقعیت داشته باشد، چون هیچ شکنجه‌گری اقداماتش را صورتجلسه و از آن عکسبرداری نمی‌کند! چیزی در حد محال است!
لذا در عنوان کردن این مطلب برای خنثی کردن اثر اقرار باید نهایت احتیاط را به کار برد چون ممکن است متهم را در معرض شکایت افترا و اشاعه اکاذیب قرار دهد.
البته دفاع اخذ اقرار با شکنجه در جرم زنا، شرب خمر، قذف و سایر جرایم حدی (به استثنای محاربه و افساد فی الارض و منافیات عفت به عنف) با توجه به ماده ۲۱۸ قانون مجازات اسلامی قابل طرح و پذیرفتنی است.
برای پرهیز از اطاله کلام از توضیح جرایم حدی خودداری می‌شود و به توصیه وکیل تلفنی ما خواننده محترم به نوشتارهای مرتبط در خصوص جرایم حدی ارشاد می‌گردد.
چهارچوب پرسش‌ها از متهم
پرسش ها باید مفید و روشن و مرتبط با اتهام باشد و از کنجکاوی در اسرار شخصی و خانوادگی و سوال از گناهان گذشته افراد و پرداختن به موضوعات غیر موثر باید اجتناب شود.
عدم رعایت موارد مندرج در شماره های ۵ تا ۸ برای متخلف مجازات محرومیت موقت از شغل و حبس را در پی دارد.
اعتبار تحقیقات صورت گرفته توسط ماموران
برای اعتبار تحقیقات و اقدامات صورت گرفته از سوی مامور وی باید از ضابطین دادگستری باشد. ضابط کسی است که دوره‌های آموزشی خاصی را زیر نظر مقامات قضایی گذرانده و کارت ویژه ضابطان دادگستری را دارا است.
اگر قاضی اموری را به ماموری که ضابط نیست محول کند مجازات انتظامی دارد.
بازجویی از زنان و افراد نابالغ
بازجویی از این افراد حتما باید توسط ضابطان آموزش دیده زن و با رعایت موازین شرعی انجام شود. متخلف به مجازات انتظامی محکوم خواهد شد.
حداکثر مدت تحت نظر قرار دادن توسط ضابط
چنانچه در جرایم مشهود نگهداری متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، ضابطان باید موضوع اتهام و ادله آن را بلافاصله و به طور کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم کنند و مراتب را فوری برای اتخاذ دستور قانونی به اطلاع دادستان برسانند.
در هر حال ضابطان نمی‌توانند “بیش از ۲۴ ساعت” متهم را تحت نظر قرار دهند و الا به مجازات توقیف غیرقانونی محکوم خواهند شد.
اطلاع مشخصات بازداشتی به دادسرای محل و رئیس کل دادگستری استان
یکی از چالش‌هایی که بعضی خانواده‌ها در مقاطع مختلف زمانی با آن روبه‌رو می‌شوند این است که نمی‌دانند فرزندشان کجاست! و توسط کدام ارگان بازداشت شده است؛ در این راستا مستند به ماده ۴۹ قانون آیین دادرسی کیفری:
- به محض آن که متهم تحت نظر قرار گرفت، حداکثر ظرف یک ساعت، مشخصات سجلی، شغل، نشانی و علت تحت نظر قرار گرفتن وی، به هر طریق ممکن، به دادسرای محل اعلام می‌شود.
- دادستان هر شهرستان با درج مشخصات مزبور در دفتر مخصوص و رایانه، با رعایت مقررات راجع به دادرسی الکترونیکی، نظارت لازم را برای رعایت حقوق این افراد اعمال می‌نماید و فهرست کامل آنان را در پایان هر روز به رئیس کل دادگستری استان مربوط اعلام می‌کند تا به همان نحو ثبت شود.
- والدین، همسر، فرزندان، خواهر و برادر این اشخاص می‌توانند از طریق مراجع مزبور از تحت‌نظر بودن آنان اطلاع یابند.
تکلیف به همکاری با متهم برای آگاه کردن خانواده
شخص تحت‌نظر می‌تواند به‌وسیله تلفن یا هر وسیله ممکن، افراد خانواده یا آشنایان خود را از تحت‌نظر بودن آگاه کند و ضابطان نیز مکلفند مساعدت لازم را در این خصوص به عمل آورند، مگر آن که بنا بر ضرورت تشخیص دهند که شخص تحت‌نظر نباید از چنین حقی استفاده کند!
در این صورت باید مراتب را برای اخذ دستور مقتضی به اطلاع مقام قضایی برسانند.
درخواست معاینه پزشک
بنا به درخواست شخص تحت‌نظر یا یکی از بستگان نزدیک وی، یکی از پزشکان به تعیین دادستان از شخص تحت‌نظر معاینه به‌عمل می‌آورد. گواهی پزشک در پرونده ثبت و ضبط می‌شود. این گواهی می‌تواند در فرض شکنجه و آزار جسمی متهم استفاده شود.
بازرسی اشیا و اماکن و اشخاص
- ورود به منازل، اماکن تعطیل و بسته و تفتیش آن‌ها، همچنین بازرسی اشخاص و اشیاء در جرائم غیرمشهود با اجازه موردی مقام قضایی است.
- ضابطان دادگستری مکلفند طبق مجوز صادره عمل نمایند و از بازرسی اشخاص، اشیاء و مکان‌های غیرمرتبط با موضوع خودداری کنند.
- ضابطان دادگستری باید به هنگام ورود به منازل، اماکن بسته و تعطیل، ضمن ارائه اوراق هویت ضابط بودن خود، اصل دستور قضایی را به متصرف محل نشان دهند و مراتب را در صورتمجلس قید نمایند و به امضاء شخص یا اشخاص حاضر برسانند.
- در صورتی که این اشخاص از رؤیت امتناع کنند، مراتب در صورتمجلس قید می‌شود و ضابطان بازرسی را انجام می‌دهند.
تحمیل هزینه های اجتناب ناپذیر به متهم
تحمیل هزینه‌های ناشی از انجام وظایف ضابطان نسبت به کشف جرم، حفظ آثار و علائم و جمع آوری ادله وقوع جرم، شناسایی و یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، دستگیری وی، حمایت از بزه دیده و خانواده او در برابر تهدیدات، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی تحت هر عنوان بر بزه‌دیده ممنوع است.
بی‌طرفی در کشف موضوعات به نفع یا به ضرر متهم
بازپرس باید در کمال بی‌طرفی و در حدود اختیارات قانونی، تحقیقات را انجام دهد و در کشف اوضاع و احوالی که به نفع یا ضرر متهم است فرق نگذارد.
ممنوعیت انتشار تصویر متهم
انتشار تصویر و سایر مشخصات مربوط به هویت متهم در کلیه مراحل تحقیقات مقدماتی توسط رسانه‌ها و مراجع انتظامی و قضایی ممنوع است مگر در مورد اشخاص زیر که تنها به درخواست بازپرس و موافقت دادستان شهرستان، انتشار تصویر و یا سایر مشخصات مربوط به هویت آنان مجاز است:
- الف- متهمان به ارتکاب جرائم عمدی سنگین (اعدام ،حبس بالای ۲۵ سال و غیره موضوع بندهای ”الف” تا ”ت” ماده ۳۰۲ آیین دادرسی کیفری) که متواری بوده و دلایل کافی برای توجه اتهام به آنان وجود داشته باشد و از طریق دیگری امکان دستیابی به آنان موجود نباشد، به منظور شناسایی آنان و یا تکمیل ادله، تصویر اصلی و یا تصویر به دست آمده از طریق چهره نگاری آنان منتشر می‌شود.
- ب- متهمان دستگیر شده که به ارتکاب چند فقره جرم نسبت به اشخاص متعدد و نامعلومی نزد بازپرس اقرار کرده‌اند و تصویر آنان برای آگاهی بزه‌دیدگان و طرح شکایت و یا اقامه دعوای خصوصی توسط آنان، منتشر می‌شود.
درخواست تحقیق محلی یا معاینه محل
متهم می‌تواند جهت اثبات بی‌گناهی خود از مقام قضایی درخواست تحقیق محلی و معاینه محل را به عمل بیاورد.
ممنوعیت کنترل ارتباطات مخابراتی
کنترل ارتباطات مخابراتی افراد ممنوع است، مگر در مواردی که به امنیت داخلی و خارجی کشور مربوط باشد یا برای کشف جرائم موضوع بندهای (الف)، (ب)، (پ) و (ت) ماده (۳۰۲) قانون آیین دادرسی کیفری (جرایم سنگین) لازم تشخیص داده شود.
در این صورت با موافقت رئیس کل دادگستری استان و با تعیین مدت و دفعات کنترل، اقدام می‌شود.
دسترسی به وکیل دادگستری
با شروع تحت نظر قرار گرفتن، متهم می‌تواند تقاضای حضور وکیل نماید. وکیل باید با رعایت و توجه به محرمانه بودن تحقیقات و مذاکرات، با شخص تحت نظر ملاقات نماید و می‌تواند در پایان ملاقات با متهم که نباید بیش از یک ساعت باشد ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارائه دهد.
اگر شخص به علت اتهام ارتکاب یکی از جرائم سازمان یافته و یا جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، سرقت، مواد مخدر و روانگردان و یا جرائم موضوع بندهای (الف)، (ب) و (پ) ماده (۳۰۲) این قانون، تحت نظر قرار گیرد، تا یک هفته پس از شروع تحت نظر قرار گرفتن امکان ملاقات با وکیل را ندارد.
همچنین متهم می‌تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود.
چنانچه متهم احضار شود این حق در برگه احضاریه قید و به او ابلاغ می‌شود. وکیل متهم می‌تواند با کسب اطلاع از اتهام و دلایل آن، مطالبی را که برای کشف حقیقت و دفاع از متهم یا اجرای قانون لازم بداند، اظهار کند. اظهارات وکیل در صورتمجلس نوشته می‌شود.
نکته مهم: سلب حق همراه داشتن وکیل یا عدم تفهیم این حق به متهم موجب “بی‌اعتباری تحقیقات” می‌شود.
در جرائمی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است، چنانچه متهم اقدام به معرفی وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی ننماید، بازپرس برای وی وکیل تسخیری انتخاب می‌کند.
حق مطالعه پرونده
شاکی یا مدعی خصوصی و متهم یا وکلای آنان می‌توانند با مراجعه به دادگاه و مطالعه پرونده، اطلاعات لازم را تحصیل نمایند و با اطلاع رئیس دادگاه به هزینه خود از اوراق مورد نیاز،کپی تهیه کنند.
دادن تصویر از اسناد طبقهبندی شده و اسناد حاوی مطالب مربوط به تحقیقات جرائم منافی عفت و جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی ممنوع است.
حق آخرین دفاع
قبل از ختم دادرسی، چنانچه شاکی یا مدعی خصوصی راجع به موضوع شکایت، مطلب جدیدی داشته باشد، استماع می‌شود و دادستان یا نماینده وی نیز می‌تواند عقیده خود را اظهار کند.
دادگاه مکلف است پیش از اعلام ختم دادرسی، به متهم یا وکیل او اجازه دهد که آخرین دفاع خود را بیان کند. هرگاه متهم یا وکیل وی در آخرین دفاع مطلبی اظهار کند که در کشف حقیقت مؤثر باشد، دادگاه مکلف به رسیدگی است.
تمکین به حکم دادگاه و تقاضای تخفیف
در تمام محکومیت‌های تعزیری در صورتی که دادستان از حکم صادره درخواست تجدیدنظر نکرده باشد، محکوم‌علیه می‌تواند پیش از پایان مهلت تجدیدنظرخواهی با رجوع به دادگاه صادرکننده حکم، حق تجدیدنظرخواهی خود را اسقاط یا درخواست تجدیدنظر را مسترد نماید و تقاضای تخفیف مجازات کند.
در این صورت، دادگاه در وقت فوق‌العاده با حضور دادستان به موضوع رسیدگی و تا یک چهارم مجازات تعیین شده را کسر می‌کند. این حکم دادگاه قطعی است.
در صورت نیاز به دریافت مشاوره حقوقی آنلاین یا حضوری همین حالا رزرو وقت نمایید.
