در عالم حقوق اصلی به نام اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها وجود دارد. این اصل بدین معناست که تمام جرایم و مجازات‌های آن‌ها باید در قانون احصا شده و بیان شوند.
به عبارت دیگر، بخاطر چیزی که در قانون گفته نشده است نمی‌توان فردی را مجازات کرد. یکی از جرایمی که احتمالا همه شما اسم آن را شنیده‌اید جعل است.
جعل از همان ابتدای تاریخ شکل‌گیری نظام‌های حقوقی جرم بوده است. وقتی مطلب یا نوشته‌ای جعل می‌شود این کار به نوعی موجب تحریف یک فرد یا افراد مختلف می‌شود بنابراین قانونگذار بنا به مصلحت اجتماعی این کار را جرم‌انگاری می‌کند.
اهمیت جعل به اندازه‌ای است که این جرم در کتب حقوقی ذیل جرایم علیه مصالح کشور بررسی می‌شود. با این وجود، جرم جعل رایانه‌ای عمر زیادی ندارد و حتی ممکن است نام آن به گوش بسیاری از افراد هم نخورده باشد. پس از پیدایش کامپیوتر و عصر اطلاعات، جرایم جدیدی پیرامون همین پدیده‌ها شکل گرفت و مجازات‌هایی برای آن‌ها مقرر گردید.
گویی این بستر جدید برای ارتکاب جرم، یعنی همان فضای دیجیتال، به اندازه‌ای دارای اهمیت بوده است که قانونگذار یکبار دیگر جرایم مختلف را در این بستر تصور کرده و برای آن‌ها مجازات گذاشته است. همچنین اکثر کشورها برای پرداختن به جرایم فضای دیجیتال قانون مجزایی تدوین نمودند. در کشور ما قانون جرایم رایانه‌ای مصوب سال ۱۳۸۸ به این مسئله می‌پردازد.
برای مثال جرم جاسوسی از قبل در قانون مجازات اسلامی وجود داشته است اما قانون جرایم رایانه‌ای جرمی به عنوان «جاسوسی رایانه‌ای» را پیش‌بینی کرده است، یعنی نوعی جاسوسی که نسبت به داده‌های دیجیتال سری انجام می‌شود.
با توجه به مطالبی که ذکر شد متوجه می‌شویم که جعل رایانه‌ای جعلی است که نسبت به داده‌های موجود در بستر دیجیتال انجام می‌شود. با این حال برای درک بهتر مفهوم جعل رایانه‌ای پاسخ به چند پرسش ضروری به نظر می‌رسد.
جعل چیست و چه تفاوتی با جعل رایانه‌ای دارد؟ مصادیق و نمونه‌ها جعل رایانه‌ای کدام است؟ مجازات جرم جعل رایانه‌ای چیست؟ آیا استفاده از داده‌های مجعول رایانه‌ای هم جرم است و مجازات دارد؟ برای رسیدن به پاسخ پرسش‌های مذکور در ادامه این متن تخصصی وکیل با ما همراه باشید.
جعل چیست؟
در مطالب فوق کمی به میزان اهمیت جرم جعل پرداختیم و اشاره کردیم که از قدیم‌الایام تغییر و دگرگون ساختن اسناد مختلف جرم‌انگاری می‌شده است.
عبارت جعل در لغت به معنای دگرگون ساختن است. معنای حقوقی آن نیز از معنای لغوی آن دور نیست. در معنای حقوقی نیز وقتی فردی سند دروغینی را ایجاد می‌کند عمل او جعل نامیده می‌شود.
با این حال جعل فقط ایجاد سند جدید را شامل نمی‌شود. گاهی فرد سند موجودی را برمی‌دارد و مطالب دروغینی را به آن الحاق و اضافه می‌کند، گاهی نیز فرد مطلب موجودی در سند را از طریق تراشیدن یا خراشیدن حذف می‌نماید و گاهی فرد از طریقی یکی از مطالب موجود در سند را تغییر می‌دهد برای مثال یک صفر جلوی عددی که نشان‌دهنده مبلغ است اضافه می‌نماید. تمام این موارد مشمول عنوان جعل است و مجازات دارد.
قانون مجازات اسلامی ما در بخش تعزیرات در ماده ۵۲۳ جعل را جرم‌انگاری کرده و برای آن مجازات تعیین کرده است. به جعلی که در این ماده آمده است اصطلاحا جعل سنتی می‌گویند.
این امر بدین خاطر است که همانطور که گفتیم جعل نوشتجات و اسناد ملموس از ابتدای تاریخ جرم بوده است و قانونگذار ما هم به آن اشاره کرده است.
در مقابل جعل سنتی جعل رایانه‌ای قرار دارد که امری نسبتا مدرن است و پس از پیشرفت تکنولوژی و در عصر ارتباطات پدید آمده است. بدین ترتیب در جعل سنتی که در قانون مجازات اسلامی آمده است، جعل در بستری ملموس و مادی بر روی اسناد انجام می‌گیرد.
این ماده مقرر می‌دارد:
جعل و تزویر عبارتند از: ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیر رسمی خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تاخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته‌ای به نوشته دیگر یا به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب.
قانونگذار پس از ارائه تعریف دقیقی از جعل، مصادیق مختلف جعل را در مواد بعد ذکر کرده و برای هر یک مجازات‌های مختلفی مقرر کرده است. برای مثال مجازات جعل مدرک فارغ‌التحصیلی یا اشتغال به تحصیل، جبران خسارت و حبس از یک تا سه سال است.
همانطور که مشاهده می‌کنید در تعریف جعل سنتی عباراتی مانند سند و نوشته و مهر و قلم و غیره به کار رفته است. جاعل نیز کسی است که فعل جعل را انجام می‌دهد.
جعل رایانه‌ای همانطور که از نامش مشخص است در بستری ملموس به وقوع نمی‌پیوندند و با کاغذ و قلم سر و کار ندارد. حال که با مفهوم قانونی جعل در معنای سنتی آن آشنا شدیم به مفهوم جعل رایانه‌ای و مصادیق آن خواهیم پرداخت.
جعل رایانه‌ای چیست و مصادیق آن کدام است؟
پیشرفت تکنولوژی و مخصوصا فضای سایبری و دیجیتال، فواید بسیاری برای بشر داشته است و به گسترش رفاه اجتماعی کمک بسزایی می‌نماید.
فضای سایبری منجر به پیشرفت علم و دانش و دسترسی بیشتر افراد به علوم و فنون و اخبار مختلف می‌شود، با این وجود بستری جدید برای ارتکاب جرم نیز هست.
فضای سایبری نیز گویی مانند فضای حقیقی می‌تواند بستر انواع مختلف جرایم و حتی جرایم جدید باشد. به همین دلیل قانونگذاران در نقاط مختلف دنیا شروع به تدوین قوانین مرتبط با جرایمی کردند که ممکن است در بستر دیجیتال رخ دهد.
در ایران نیز قانون جرایم رایانه‌ای در سال ۱۳۸۸ تصویب شد که به این امر می‌پرداخت. یکی از جرایمی که در قانون جرایم رایانه‌ای به آن پرداخته می‌شود جعل رایانه‌ای است. این قانون در ماده ۶ خود ارتکاب اعمال ذیل را جعل رایانه‌ای می‌نامد:
- الف) تغییر یا ایجاد داده‌های قابل استناد یا ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده به آن‌ها.
- ب) تغییر داده‌ها یا علائم موجود در کارت‌های حافظه یا قابل پردازش در سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا تراشه‌ها یا ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده‌ها یا علائم به آن‌ها.
یکی از نکاتی که در خصوص این ماده قابل ذکر است آن است که داده‌هایی که مورد جعل واقع می‌شوند باید «قابل استناد» باشند. اگر داده‌ها دارای ارزش و اعتبار نباشند، جعل آن‌ها نیز ضرری در پی نخواهد داشت و بنابراین جرم نخواهد بود.
با این حال صرفا احتمال ورود ضرر یا همان ضرر بالقوه کافیست و لازم نیست که حتما ضرری وارد شود که بگوییم جرم جعل رایانه‌ای به وقوع پیوسته است.
علاوه به قانون جرایم رایانه‌ای، در برخی قوانین خاص دیگر نیز به جرم جعل رایانه‌ای اشاره شده است. قانون تجارت الکترونیکی در این باره مقرر می‌دارد:
هر کس در بستر مبادلات الکترونیکی، از طریق ورود، تغییر، محو و توقف «داده پیام» و مداخله در پردازش «داده پیام» و سیستم‌های رایانه‌ای، و یا استفاده از وسایل کاربردی سیستم‌های رمزنگاری تولید امضاء – مثل کلید اختصاصی – بدون مجوز امضاء‌کننده و یا تولید امضای فاقد سابقه ثبت در فهرست دفاتر اسناد الکترونیکی و یا عدم انطباق آن وسایل با نام دارنده در فهرست مزبور و اخذ گواهی مجعول و نظایر آن اقدام به جعل «داده پیام»های دارای ارزش مالی و اثباتی نماید تا با ارائه آن به مراجع اداری، قضایی، مالی و غیره به عنوان «داده پیام»های معتبر استفاده نماید جاعل محسوب و به مجازات حبس از یک تا سه سال و پرداخت جزای نقدی به میزان پنجاه میلیون (۰۰۰ ۰۰۰ ۵۰) ریال محکوم می‌شود.
همانطور که مشاهده می‌کنید این ماده هم اشاره کرده است که داده‌پیام‌هایی که جعل می‌شوند باید دارای «ارزش مالی و اثباتی» باشند یعنی جعل آن‌ها دارای ضرر بالقوه باشد.
می‌توان گفت ماده مذکور به نوعی زیرمجموعه ماده ۶ قانون جرایم رایانه‌ای است و به طور جزئی به جعل رایانه‌ای می‌پردازد و مقرر می‌دارد که جعل رایانه‌ای در بستر مبادلات الکترونیکی جرم است و هم مجازات حبس و هم جزای نقدی را در پی خواهد داشت.
علاوه بر این، شایان ذکر است که قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح نیز در ماده ۱۳۱ خود به موضوع جعل رایانه‌ای اشاره می‌کند. این ماده مقرر می‌دارد:
هر گونه تغییر یا حذف اطلاعات، الحاق، تقدیم یا تاخیر تاریخ نسبت به تاریخ حقیقی و نظایر آن که به طور غیرمجاز توسط نظامیان در سیستم رایانه و نرم‌افزارهای مربوط صورت گیرد و غیره جرم محسوب و حسب مورد مشمول مجازات‌های مندرج در مواد مربوط به این قانون می‌باشند.
همانطور که ملاحظه می‌کنید این ماده به جرم جعلی پرداخته است که در بستر رایانه‌ای و نیز توسط نظامیان ارتکاب یافته است. بنابراین برخی قوانین خاص مانند قانون تجارت الکترونیکی مصادیق خاص جعل رایانه‌ای را ذکر کرده و مجازات‌های مختلفی برای آن مقرر کرده‌اند.
با این حال نمی‌توان لیست معینی از مصادیق جعل رایانه‌ای ارائه داد و گفت اینها مواردی است که جعل رایانه‌ای نامیده می‌شود. به طور کلی هر اقدامی که مطابق با ماده ۶ قانون جرایم رایانه‌ای باشد جعل رایانه‌ای خواهد بود.
یعنی برای مثال هر اقدامی که فرد از طریق آن داده‌های قابل استنادی را ایجاد کند یا تغییر دهد یا وارد نماید یا داده‌های موجود در کارت‌های حافظه یا تراشه‌ها را تغییر دهد و غیره جعل رایانه‌ای خواهد بود.
برای درک بهتر مطلب به برخی نمونه‌های جعل رایانه‌ای اشاره می‌کنیم. یکی از نمونه‌های جعل رایانه‌ای جعل ایمیل است. بدین معنا که فرد ایمیلی را با آدرس خاصی درست کند که طرف مقابل تصور کند این ایمیل از سوی شخص یا نهاد خاصی است در حالی که اینطور نیست.
در واقع فرستنده با جعل ایمیل اینطور وانمود می‌کند که این ایمیل از منبع خاصی ارسال شده است. در این حالت اگر ضرر بالقوه‌ای وجود داشته باشد جرم جعل رایانه‌ای محقق شده است.
از سایر نمونه‌های جعل رایانه‌ای که به مشاوره حقوقی آنلاین نیز مراجعه می‌کنند، می‌توان به جعل امضای الکترونیکی، وارد کردن داده‌های خلاف واقع جهت اضرار به دیگری و غیره اشاره کرد.
مجازات جرم جعل رایانه‌ای چیست؟
یکی از عناصر مهم هر قانون، ضمانت اجرای آن است. مجازات‌ها نیز ضمانت اجراهای قوانین کیفری می‌باشند. بدون وجود ضمانت اجرا و مجازات کیفری، قوانین جزایی بیهوده خواهند بود.
قانونگذار برای جرم جعل رایانه‌ای نیز مانند جرایم دیگر مجازات مقرر نموده است. در بالا اشاره کردیم که در قوانین خاصی مانند قانون تجارت الکترونیکی به طور مجزا به جعل رایانه‌ای پرداخته شده است.
در این موارد قانونگذار در همان قانون خاص مجازات خاص را نیز ذکر است. بدین ترتیب جعل رایانه‌ای مطابق قانون تجارت الکترونیکی یعنی در بستر مبادلات الکترونیکی، با مجازات حبس از یک تا سه سال و پرداخت جزای نقدی به میزان پنجاه میلیون (۰۰۰ ۰۰۰ ۵۰) ریال همراه خواهد بود.
با این حال مجازات جعل رایانه‌ای در قانون جرایم رایانه‌ای آمده است. در هر جایی که قانون خاص نداشته باشیم و جرمی که ارتکاب یافته است مطابق تعریف ماده ۶ قانون جرایم رایانه‌ای باشد، مجازات همان ماده اعمال خواهد شد.
مجازاتی که برای جعل رایانه‌ای در این قانون تعیین شده است «حبس از یک تا پنج سال یا جزای نقدی از بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا یکصد میلیون (۱۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال یا هر دو مجازات» است.
در هر مورد قاضی با بررسی شرایط وقوع جرم، میزان ضرر بالقوه و میزان ضرری که وارد شده یا نشده است و موارد دیگر، مجازات را طبق ماده فوق تعیین می‌نماید.
آیا استفاده از داده‌های مجعول هم جرم است؟
در مطالبی که ذکر شد متوجه شدیم که جعل سنتی و نیز جعل رایانه‌ای با مجازات‌هایی همراه است و جعل اسناد یا داده‌های قابل استناد اقدامی نیست که بدون مجازات باقی بماند.
اما اگر کسی از این اسناد یا داده‌های مجعول استفاده نماید مرتکب جرم شده است؟ این فرد جاعل نیست و فقط از این اسناد یا داده‌ها استفاده کرده است. آیا قانونگذار او را هم مجرم می‌داند؟
جعل اسناد یا داده‌ها به قدری اهمیت دارد که قانونگذار در برخی موارد استفاده از اسناد یا داده‌های مجعول را هم جرم‌انگاری کرده است. برای مثال استفاده از مهر یا علامت جعل شده یکی از ادارات یا موسسات یا نهادهای عمومی غیردولتی مانند شهرداری با علم به جعل جرم است.
یعنی فردی که از این مهر یا علامت جعل شده استفاده می‌نماید باید از جعلی بودن آن خبر داشته باشد. در این صورت است که اقدام او مشمول مجازات خواهد بود.
در خصوص استفاده از داده‌ها یا کارت‌ها یا تراشه‌هایی که از طریق جعل رایانه‌ای به دست آمده‌اند، ماده ۷۳۵ قانون جرایم رایانه‌ای همان مجازات جعل رایانه‌ای را برای آن در نظر گرفته است. در این ماده نیز ذکر شده است که فردی که استفاده می‌کند باید به جعلی بودن موارد مذکور علم داشته باشد.
بنابراین اگر فردی بداند که داده‌های مشخصی مجعول هستند و از آن‌ها استفاده نماید، فرقی با جاعلی که این داده‌ها را ایجاد کرده است ندارد و مجازات قانونی آن‌ها یکسان خواهد بود.
پس استفاده عالمانه از داده‌ها یا کارت‌ها یا تراشه‌های مجعول با مجازات حبس از یک تا پنج سال یا جزای نقدی از بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا یکصد میلیون (۱۰۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال یا هر دو مجازات همراه خواهد بود.
مشاوره حقوقی درباره جعل رایانه‌ای و مجازات آن
در این مطلب به موضوع جعل رایانه‌ای پرداختیم. تعریف جعل و جعل رایانه‌ای و مجازات جعل رایانه‌ای را به تفصیل بررسی کردیم. اگر در خصوص این موضوع پرسشی دارید و مایل به کسب اطلاعات بیشتر هستید با مشاوره حقوقی جرایم اینترنتی بنیاد وکلا همراه باشید.
بنیاد وکلا آماده ارائه مشاوره حقوقی حضوری، وکیل تلفنی و آنلاین درباره موضوع جعل رایانه‌ای و مجازات آن می‌باشد. دریافت مشاوره حقوقی تخصصی منجر به صرفه جویی در وقت و هزینه خواهد بود.
