خیار حیوان چیست؟

در اصطلاح حقوقی واژه ای به نام خیار بسیار پرکاربرد است.

خیار یعنی اختیار فسخ معاملات.

مواد ۳۹۶ الی ۴۵۶ قانون مدنی به بحث خیارات پرداخته شده است به موجب ماده ۳۹۶ قانون مدنی ۱۰ نوع از مواردی که اشخاص در آن اختیار فسخ معاملات را دارند، پیش بینی گردیده است.

بنابراین در قانون مدنی ۱۰ خیار برای فسخ معاملات وجود دارد که عبارتند از:

خیار مجلس، خیار حیوان، خیار شرط، خیار تاخیر ثمن، خیار رؤیت و تخلف وصف، خیار غبن، خیار عیب، خیار تدلیس، خیار تبعض صفقه، خیار تخلف شرط. خیار تفلیس که در ماده ۳۶۳ و ۳۸۰ بیان شده و خیار تعذر تسلیم که در مواد ۲۳۹ و ۲۴۰ و ۳۸۰، ۴۷۶ پیش‌بینی شده است را نیز باید بر فهرست خیارات افزود.

بنابراین خیار یک حق است و به معنی اختیار و توانایی برهم زدن عقود لازم ( یعنی عقودی که طرفین نمی‌توانند آن را یک جانبه هر وقت که خواستند فسخ نمایند و صرفا امکان فسخ در صورت اقاله یعنی توافق دوجانبه از سمت متعاملین و خیارات فراهم شده است) از سوی صاحب خیار می باشد که به او ذوالخیار گفته می شود.

خیار یک حق مالی می باشد و کسی که دارای خیار است می تواند این حق خود را اسقاط کند یا آن را به شخص دیگری انتقال دهد یا آن را صلح نماید.

مبنای اصلی خیارات اصولا قاعده لاضرر است و خیارات اصولا برای دفع ضرر ناروا وضع شده‌اند. یعنی دلیل وضع خیارات این است که در صورتی که یکی از طرفین یا هر دو طرف معامله بر اثر آن معامله ضرری را متحمل شوند، بتوانند معامله را فسخ نمایند ولی همیشه این امر صدق نمی کند.

برای مثال مبنای خیار شرط، اصل حاکمیت اراده می باشد؛ یعنی طرفین با اراده خود برای یکی از طرفین یا هر دو طرف و یا شخص ثالثی اختیار فسخ معامله را پیش بینی می نمایند و این حق فسخ ای است که بر اثر توافق در عقد قرار داده میشود نه بر اثر قانون، و همچنین مبنای خیار مجلس و حیوان نیز بیشتر مبنای تاریخی و سنتی دارد و ظاهرا برگرفته از حرف معاملاتی گذشته است.

حال که با خیارات موجود در قانون مدنی آشنا شدید برای آشنایی بیشتر، هر یک از خیارات را به صورت مجزا مورد بررسی قرار خواهیم داد که در این نوشتار قصد داریم خیار حیوان را مورد بررسی قرار داده و اطلاعاتی را در این خصوص ارائه نماییم.

تعریف خیار حیوان و نکته های آن

ماده ۳۹۸ قانون مدنی در خصوص خیار حیوان مقرر می دارد: “اگر مبیع، حیوان باشد مشتری تا سه روز از این عقد اختیار فسخ معامله را دارد”ایکون خیار حیوان

خیارحیوان، اختیاری برای فسخ معامله است که در صورتی محقق می‌گردد که مبیع، یعنی مورد معامله، حیوان باشد که در این صورت کسی که صاحب حیوان شده است می‌تواند تا سه روز از تاریخ عقد، معامله را فسخ نماید.

خیارحیوان در فرضی محقق می گردد که مورد معامله از نوع عین معین باشد؛ یعنی حیوانی به صورت مشخص و معین مورد معامله قرار گیرد بنابراین در صورتی که حیوان به صورت کلی فروخته می شود خیارحیوان وجود نخواهد داشت.

مبیع میتواند سه نوع باشد که عبارت است از:

• مبیع عین معین:

عین یعنی مال محسوس و مستقل و آن چیزی که اگر در خارج وجود پیدا کند دارای ابعاد ثلاثه باشد.

• مبیع کلی در معین:

عین کلی در معین که قانون مدنی در م ۳۵۰ آن را تعریف کرده است (مقدار معین بطور کلی از شی متساوی الاجزاء).مانند ۱۰۰ کیلو برنج از ۱۰۰۰ کیلو برنج موجود در انبار).

• مبیع کلی فی الذمه:

مبیعی است که مصادیق متعدد دارد؛ مثل ۱۰۰۰ دستگاه خودرو صفر کیلومتر پراید.

خیار حیوان فقط در مبیع عین معین و کلی در معین وجود دارد و در صورتی که مورد معامله به صورت کلی فی الذمه فروخته شود، خیار حیوان در این بیع وجود نخواهد داشت.

نکته های زیر در خصوص خیار حیوان قابل توجه است:

همان طور که گفتیم خیارحیوان زمانی به وجود می‌آید که مورد معامله حیوان باشد باید گفت که منظور از حیوان در این موضوع مورد معامله، بودن حیوان زنده است.

با این توضیح مشخص می‌شود در بیعی که مورد معامله آن یک تن ماهی قزل آلا است خیار حیوانی وجود نخواهد داشت؛ چرا که ماهی قزل آلا به صورت زنده فروخته نشده است و منظور طرفین گوشت ماهی است نه خود ماهی.

بنابراین برای اینکه خیار حیوان در عقد بیع ایجاد گردد صرفا زنده بودن حیوان است و سایر ویژگی‌های حیوان مهم نیست و ممکن است حیوانی که مورد معامله واقع می گردد بزرگ یا کوچک باشد.

خیار حیوان مخصوص به عقد بیع میباشد عقد بیع یعنی خرید و فروش و در اصطلاح حقوقی به آن تملیک عین به عوض معلوم گفته می شود.

بنابراین در صورتی که در عقد دیگری، مورد معامله حیوان باشد خیارحیوان محقق نمی گردد. برای مثال زمانی که شخصی قاطری را برای بردن بار اجاره می نماید؛ در چنین عقدی خیار حیوان وجود ندارد؛ یعنی شخص نمی تواند تا ۳ روز از تاریخ عقد، عقد را فسخ کند چرا که خیار حیوان فقط در عقد بیع وجود دارد و مثال مورد نظر عقد اجاره می باشد.

نکته دیگری که در خصوص خیار حیوان باید مورد توجه قرار داد این است که شخصی که به واسطه عقد، مالک حیوان شده است صرفا زمانی می تواند عقد را فسخ نماید که حیوان موجود باشد.

یعنی اگر فروشنده حیوان را به خریدار تسلیم نموده باشد و حیوان بدون دخالت عامل انسانی در مدت خیار فسخ خریدار تلف شود، به واقع شده منفسخ شده است؛ یعنی از بین رفته است و فروشنده در این فرض باید ثمن را به خریدار مسترد کند و خریدار دیگر اختیار فسخی در این فرض ندارد.

در این رابطه ماده ۴۵۳ قانون مدنی آورده است: ”در خیار مجلس و حیوان و شرط اگر مبیع بعد از تسلیم و در زمان خیار بایع یا متعاملین تلف یا ناقص شود، بر عهده مشتری است و اگر خیار مختص مشتری باشد تلف یا نقص به عهده بایع است”.

رابطه خیار حیوان و خیار عیب

خیار حیوان یکی از شاخه‌های خیار عیب محسوب می شود، خیار عیب خیاری است که به موجب آن در صورتی که مورد معامله دارای عیبی باشد، شخصی که به موجب عقد مالک آن مورد معامله شده است، می تواند عقد را فسخ نماید.

همانطور که گفته شد خیارحیوان نیز یکی از شاخه‌های همین خیار عیب می‌باشد با این تفاوت که در خیار حیوان قانونگذار عیب حیوان را مفروض دانسته است و خریدار را از اثبات عیب معاف کرده است و لازم نیست که او برای اینکه بتواند عقد را فسخ کند، عیب حیوان را اثبات نماید، حتی اثبات سلامت حیوان از سوی فروشنده نیز خیار فسخی را که قانون به خریدار داده است از بین نمی برد و در هر حال خریدار می تواند تا ۳ روز از تاریخ عقد معامله را فسخ کند.

این در حالی است که در خیار عیب، شخص زمانی می تواند معامله را فسخ نماید که عیب ادعا شده را اثبات نماید و در صورتی که از اثبات این امر عاجز باشد امکان فسخ معامله را نخواهد داشت.

اختصاص خیار حیوان به خریدار

سوالی که در خصوص خیار حیوان می‌توان مطرح نمود این است که آیا خیار حیوان مخصوص به شخص خریدار می باشد یا این که می توان این خیار را برای فروشنده نیز در نظر گرفت؟

ظاهر ماده ۳۹۸ قانون مدنی خیار حیوان را مخصوص خریدار قلمداد کرده است یعنی صرفا خیارحیوان را مخصوص به موردی دانسته است که مورد معامله یعنی مبیع حیوان باشد که در این صورت خریدار را مختار دانسته است تا سه روز بتواند عقد را فسخ کند.

ولی آیا می توان بر خلاف ظاهر ماده ۳۹۸ قانون مدنی خیار حیوان را در فرضی که ثمن یعنی قیمت معامله حیوان می باشد نیز جاری دانست و قبول نمود که در این فرض فروشنده دارای خیار حیوان میباشد؟

برای پاسخ به این سوال باید به ماده ۴۳۷ قانون مدنی که در خصوص اصل اشتراک احکام ثمن و مبیع میباشد توجه نمود.

بر اساس این ماده از حیث احکام عیب ثمن شخصی مثل مبیع شخصی می باشد، بنابراین با توجه به ملاک ماده ۴۳۷ قانون مدنی باید پذیرفت که خیارحیوان تنها به خریدار اختصاص ندارد و در صورتی که ثمن هم حیوان باشد فروشنده دارای خیارحیوان خواهد بود و در واقع ظاهر قانون مدنی مورد غالب را مورد توجه قرار داده است.

یعنی اینکه کمتر پیش می آید که ثمن معامله ای حیوان باشد و معمولا حیوان مبیع میباشد که در ازای آن از خریدار ثمن اخذ میگردد؛ به همین دلیل است که این مورد در قانون مدنی پیش بینی نشده است.

مهلت اعمال خیار حیوان

مهلت اعمال خیار حیوان، ۷۲ ساعت یعنی سه روز از تاریخ انعقاد بیع می باشد و در صورتی که بیش از سه روز از تاریخ انعقاد معامله بگذرد؛ دیگر شخصی که به واسطه عقد، مالک حیوان شده است نمی‌تواند بر اساس خیارحیوان خواهان فسخ معامله شود؛ چراکه به موجب قانون او صرفا تا سه روز اختیار فسخ معامله را به این دلیل دارا بود و پس از آن حقی از این بابت نخواهد داشت.

خیارحیوان بلافاصله پس از عقد ایجاد می گردد و تا سه روز ادامه دارد و پس از سه روز از بین خواهد رفت.

نحوه اعمال خیار حیوان

ماده ۴۴۹ در خصوص اعلام فسخ وضع گردیده است که به موجب آن به هر لفظ یا فعلی که دلالت بر آن نماید حاصل می شود.

اراده اعلام کننده فسخ، باید سالم باشد و اعلام فسخ در صورتی که با اکراه باشد، موثر نیست و سبب فسخ معامله نمی شود.

همینکه شخص صاحب خیار عقد را فسخ نمود و اعلام کرد برای فسخ عقد کافیست و ابلاغ فسخ به طرف دیگر ضرورتی ندارد. اعمال حق فسخ با اراده صاحب خیار صورت می‌گیرد و تحقق آن مستلزم صدور رای دادگاه نیست.

بنابراین اولا تاریخ تحقق فسخ زمان اعمال خیار از سوی صاحب خیار است نه تاریخ صدور رای دادگاه، زیرا رای دادگاه جنبه اعلامی ‌دارد و وضعیت جدیدی را تاسیس نمی‌نماید، ثانیا در صورت وقوع اختلاف بین طرفین مدعی باید ابتدا حق خیار خود را اعمال نموده، سپس از دادگاه تقاضای تایید فسخ صورت گرفته را به نماید نه تقاضای فسخ قرارداد را. زیرا دادگاه صرفا وجود حق خیار و اجرای آن به نحو صحیح را احراز و اعلام می‌کند و صلاحیتی برای فسخ قرارداد ندارد.

پس از تحقق فسخ کسی که عقد را فسخ نموده دیگر امکان رجوع از فسخ را ندارد و این از ملاک ماده ۲۵۰ قانون مدنی بر می آید.

همچنین پس از تحقق فسخ، خریدار باید مورد معامله را در اولین فرصت ممکن به فروشنده برگرداند.

اسقاط خیار حیوان

هر شخصی که دارای حقی می باشد می تواند حق خود را ساقط کند خیارحیوان همانطور که در قسمت‌های ابتدایی گفته شد نوعی حق مالی است.

بنابراین شخصی که دارای خیار می باشد، می تواند حق خود را اسقاط نماید این اسقاط ممکن است به صورت صریح باشد؛ یعنی به صراحت اعلام نماید که حق خود را ساقط کرده است.

همچنین اسقاط خیار میتواند به صورت ضمنی محقق گردد.

اسقاط ضمنی

اسقاطی است که با انجام عملی احراز می شود مثلا زمانی که خریدار گوسفندی را از فروشنده خریداری می کند، از تاریخ عقد تا سه روز پس از عقد دارای خیار فسخ معامله می باشد.

زمانی که در این سه روز گوسفند را به شخص دیگری بفروشد، در حقیقت به صورت ضمنی حق خود را ساقط کرده است، همچنین از زمانی که او گوسفند را سر می برد.