هبه از جمله عقودی که در بخش های مختلف مورد استفاده قرار میگیرد که یکی از این بخشها، مربوط به حوزه املاک و مسکن است.
در این نوشتار به بررسی ابعاد حقوقی عقد هبه میپردازیم.
هبه چیست؟
هبه در لغت به معنای بخشش و هدیه معنی شده است و در اصطلاح حقوقی به عقدی گفته میشود که در آن، یکی از طرف های عقد، به صورت رایگان مال یا ملکی را به طرف دیگر اهدا میکند.
به شخصی که مال یا ملکی را اهدا میکند، تملیک کننده و در اصطلاح حقوقی، واهب گفته و شخصی را که آن مال یا ملک مربوطه به تملکش در آمده است، متهب مینامند.
همچنین مالی که به عنوان هبه در نظر گرفته شده است، عین موهوبه نامیده میشود؛ به عبارت دیگر عقدی که در آن، یکی از طرف ها (واهب) مالی ( عین موهوبه) را به صورت رایگان و مجانی به تملک طرف دیگر(متهب) در میآورد، عقد هبه گفته میشود.
شایان ذکر است که تملیک کننده (واهب) باید مالک اصلی آن مالی باشد که تملیک میکند، در غیر این صورت، این عقد قانونی نیست.
شرایط قانونی عقد هبه
برای درک این موضوع که هبه دارای چه شرایطی است و جزء عقود لازم یا جایز به شمار میآید، باید ابتدا هر یک از عقود لازم و جایز تعریف شوند.
عقد لازم
به عقدی اطلاق میشود که در آن هیچ یک از طرف های قرارداد اختیار برهم زدن و فسخ آن را ندارند مگر در مواردی که در آن شرط فسخ ذکر شده باشد.
از جمله عقود لازم میتوان به عقد بیع (خرید و فروش)، عقد اجاره و … نام برد.
عقد جایز
به عقدی گفته میشود که در آن هر کدام از دو طرف، در هر زمان که اراده کنند، میتوانند که آن را لغو و برهم بزنند. عقد وکالت، عقد ودیعه و … از جمله عقود جایز محسوب میشوند.
طبق ماده ۸۰۵ قانون مدنی که مقرر میدارد:
بعد از فوت واهب یا متهب رجوع ممکن نیست. .. با وجود این، به نظر می رسد رجوع از عقد هبه امری شخصی است و ولی یا مقیم واهبی که پس از هبه کردن محجور (دیوانه ..) شده است نمیتواند از آن رجوع کند و شخص واهب باید در این باره تصمیم بگیرد.
بنابراین با توجه به ماده ۸۰۵ قانون مدنی، میتوان دریافت که هبه از جمله عقود لازم است، زیرا در این عقد بر خلاف عقود جایز، شخص اهدا کننده نمیتواند عقد هبه را منحل کند و در واقع از آن رجوع کند.
موانع رجوع از هبه
منظور از رجوع از هبه یعنی بازگشت و انصراف فرد اهدا کننده از مال یا ملکی است که در قالب عقد هبه به شخص دیگری اهدا کرده است، اما در برخی موارد رجوع و بازگشت از عقد امکانپذیر نیست و با موانعی روبه رو است که در زیر به این موارد اشاره شده است:
- در مواردی که تملیک کننده مال یا ملکی را به پدر یا مادر و یا فرزندان خود اهدا کند؛ امکان بازگشت از عقد هبه وجود ندارد؛ به عبارت دیگر در صورتی که اهدا گیرنده یکی از فرزندان یا پدر و مادر تملیک کننده باشد، قابلیت رجوع به عقد ممکن نیست.
- در صورتی که عقد هبه در مقابل چیز دیگری باشد و آن چیز نیز محقق شده باشد؛ قابل رجوع نیست.
- یکی دیگر از موارد غیر قابل رجوع بودن عقد هبه زمانی است که مال یا ملک از تملک اهدا گیرنده خارج شده و وی دیگر مالک آن نباشد.
- ایجاد تغییر در مال یا ملک تملیکی است؛ به طور مثال اگر موهوبه یک زمین باشد و در آن ساختمانی احداث شود.
در خصوص این سؤال که برای امکان بازگشت و حق رجوع میتوان شروطی در نظر گرفت یا خیر باید در نظر داشت که در این مورد علی رغم اختلاف نظرهایی که بین حقوقدانان وجود دارد باید گفت به طور کلی تعیین شروطی برای ایجاد حق رجوع و بازگشت برای تملیک کننده در عقد، از نظر حقوقی امکان پذیر است.
