تابعیت یا ملیت، یکی از موضوعات مهم حقوق بین الملل خصوصی است. این اصطلاح یکی از عناوینی است که بر اساس اصل دولت ـ ملت معنا پیدا می‌کند. تابعیت اصطلاحی است که برای اشاره به نوعی رابطه سیاسی، معنوی یا حقوقی بین یک شخص با دولت معین به کار می‌رود.
کتاب دوم قانون مدنی از مواد ۹۷۶ تا ۹۹۱ به تابعیت اختصاص دارد. مهمترین ماده‌ای که به موضوع تابعیت مربوط می‌شود ماده ۹۷۶ قانون مدنی است که اشخاص تبعه ایران را در هفت بند نام برده است.
انواع تابعیت
برحسب این که تابعیت از ابتدای تولد به شخص تحمیل شود یا آنکه خود شخص تقاضای کسب تابعیت را بنماید، تابعیت را می‌توان به تابعیت اصلی و تابعیت اکتسابی تقسیم نمود.
تابعیت اصلی
تابعیت اصلی آن است که از ابتدای تولد شخص به حکم قانون به وی تحمیل شود.
بسیاری کشورها تابعیت را بر حسب محل تولد شخص و یا محل تولد والدین وی و برخی کشورها آن را از طریق خون یعنی تبعیت طفل از تابعیت والدین خود و یا یکی از آنها (پدر) و در برخی کشورها نیز هر دوی این موارد.
انواع سیستم‌های تابعیت
برای کسب تابعیت اصلی چند سیستم وجود دارد: سیستم خاک، سیستم خون و سیستم مختلط
- سیستم خاک
سیستم خاک یا در اثر سکونت بوجود می‌آید و یا در اثر ولادت ایجاد می‌شود.
- سکونت: اصل بر آن است که هر شخصی که در کشوری سکونت دارد تبعه آن کشور محسوب می‌شود. این یک اصل عمومی است و تمامی سکنه هر کشور، از بدو تشکیل یا تاسیس، اتباع آن به شمار می‌روند.
- ولادت: طبق این قاعده که در برخی کشورها پذیرفته شده، هر شخصی که در کشوری متولد شود تبعه آن کشور محسوب می‌شود حتی اگر پدر و مادرش تبعه خارجی باشند.
- سیستم خون
بر طبق سیستم خون، تابعیت هر شخص وابسته به نسب و تابعیت هر یک از والدین و یا تابعیت پدرش است. برخی کشورها تابعیت هر یک از والدین را برای تابعیت شخص کافی می‌دانند. ولی در حقوق ایران، تابعیت تنها از طریق پدر منتقل می‌شود. طبق بند ۲ ماده ۹۷۶ «کسانی که پدر آنها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا در خارجه متولد شده باشند»، تبعه ایران محسوب می‌شوند. این تابعیت در بدو تولد طفلی که پدر او ایرانی است به وی داده می‌شود. در این ماده قانوگذار فقط تابعیت پدر را مد نظر قرار داده و اشاره‌ای به اعطای تابعیت به طفلی که از مادر ایرانی متولد شده باشد ننموده است.
- سیستم مختلط
در این سیستم هم سیستم خاک پذیرفته شده (اعم از سکونت و ولادت) و هم سیستم خون (نسب و تبعیت از والدین).
سیستم حقوقی ایران درباره تابعیت
سیستم حقوقی ایران درباره داشتن تابعیت ایرانی (اصلی) مبتنی بر موارد زیر است:
- سکونت در خاک ایران (سیستم خاک): به موجب بند۱ ماده ۹۷۶ «کلیه ساکنین ایران، به استثنای اشخاصی که تابعیت خارجی آنها مسلم باشد» تبعه ایران محسوب می‌شوند. «تبعیت خارجی کسانی مسلم است که مدارک تابعیت آنها مورد اعتراض دولت ایران نباشد».
- تبعیت شخص از تابعیت پدر (سیستم خون): به موجب بند۲ ماده ۹۷۶ «کسانی که پدر آنها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا در خارجه متولد شده باشند» تبعه ایران محسوب می‌شوند.
باید توجه داشت که هر چند قانون ایران با پیروی از حکم شرع، طفل متولد از زنا را متعلق به زانی نمی‌داند، لذا امکان در نظر گرفتن تابعیت ایرانی برای این اشخاص از طریق بند ۲ ماده ۹۷۶ قانون مدنی وجود ندارد، لیکن چنانچه این اطفال در ایران متولد شوند یا ساکن ایران باشند، برای جلوگیری از بی‌تابعیت شدن آنها می‌توان با استناد به سیستم خاک یا قاعده محل سکونت، به آنان تابعیت اصلی ایران اعطا نمود. همچنین در صورتی که این اطفال در خارج از ایران به دنیا آمده باشند و محل سکونت یا اقامت آنها ایران نباشد، ولی محرز شود که پدر طبیعی آنها ایرانی است، می‌توان با توجه به رای وحدت رویه شماره ۶۱۷ مورخ ۳/۴/۷۶ هیئت عمومی دیوان عالی کشور آنان را ایرانی دانست.
- ولادت در خاک ایران (سیستم خاک): در مواردی ولادت را برای پذیرش تبعیت پذیرفته و آن در جایی است که والدین طفل معلوم نباشند. به موجب بند۳ ماده ۹۷۶ «کسانی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آنان غیر معلوم باشند» تبعه ایران محسوب می‌شوند.
- ولادت یکی از والدین خارجی در ایران (سیستم خاک): به موجب بند۴ ماده ۹۷۶ «کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آنها در ایران متولد شده به وجود آیند» تبعه ایران محسوب می‌شوند.
نکته جالب توجه آنکه قانونگذار ایرانی تابعیت مادر ایرانی را به طفل تسری نداده است. از این رو، حتی طفلی که از مادر ایرانی و پدر خارجی در ایران متولد شده باشد را ایرانی نمی‌داند و تابعیت مادر را به طفل انتقال نداده است. ولی در این بند، برای تولد طفلی که از مادر خارجی که در خاک ایران متولد شده باشد، ارزش حقوقی قائل شده و تابعیت مادر را به فرزند تسری داده است.
- اقامت در ایران (سیستم خاک): در برخی موارد تابعیت ایرانی اشخاص متولد از والدین خارجی را موکول به یکسال اقامت در ایران پس از رسیدن به سن هجده سالگی نموده است. به موجب بند ۵ ماده ۹۷۶ «کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارج است به وجود آمده و بلافاصله پس از رسیدن به سن هیجده سال تمام لااقل یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند» تبعه ایران محسوب می‌شوند.
تابعیت اکتسابی
تابعیت اکتسابی آن است که شخص قبلا تابعیت کشور دیگری را داشته باشد و از طریق درخواست، تابعیت کشور دیگری را تحصیل کند و یا به دلیل وابستگی به شخصی، تابعیت کشور دیگری را کسب نماید. تحصیل تابعیت اکتسابی ایرانی از سه طریق ممکن است:
- تابعیت زن خارجی که همسر ایرانی اختیار می‌کند: به موجب بند ۶ ماده ۹۷۶ «هر زن تبعه خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند» تبعه ایران محسوب می‌شود.
- درخواست تابعیت ایرانی از سوی اتباع خارجی: به موجب بند ۷ ماده ۹۷۶ قانون مدنی «هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را تحصیل کرده باشد» تبعه ایران محسوب می‌شود. اشخاص فوق باید شرایط ماده ۹۷۹ قانون مدنی و سایر شرایط مقرر قانونی را داشته باشند.
- تابعیت زن و اولاد صغیر اشخاص خارجی که تحصیل تابعیت ایرانی می‌کنند: به موجب ماده ۹۸۴ قانون مدنی «زن و اولاد صغیر کسانی که بر طبق این قانون تحصیل تابعیت ایران می‌نمایند تبعه دولت ایران شناخته می‌شوند».
تعیین تکلیف اطفالی که از مادر ایرانی و پدر خارجی متولد شده‌اند
در مورد تولد طفلی که در ایران متولد شده و پدر او خارجی است، اما مادر وی ایرانی بوده ولی در ایران متولد نشده است به موجب قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مصوب ۲/۷/۱۳۸۵ (راجع به ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی)، مقرر می‌دارد که فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی که در ایران متولد شده یا حداکثر یک سال پس از تصویب این قانون در ایران متولد شوند، می‌توانند بعد از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام تقاضای تابعیت ایران را نمایند. این افراد در صورت نداشتن سوء پیشینه کیفری یا امنیتی و اعلام رد تابعیت غیر ایرانی، به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند.
وزارت کشور نسبت به احراز ولادت طفل در ایران و صدور پروانه ازدواج موضوع ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی، اقدام می‌نماید. نیروی انتظامی نیز با اعلام وزارت کشور، پروانه اقامت برای پدر خارجی مذکور در این ماده را صادر می‌کند. فرزندان موضوع این ماده قبل از تحصیل تابعیت نیز مجاز به اقامت در ایران می‌باشند.
در تبصره ۱ ماده واحده چنین آمده است که چنانچه سن مشمولین این ماده در زمان تصویب بیش از ۱۸ سال تمام باشد، باید حداکثر ظرف یکسال اقدام به تقاضای تابعیت ایرانی نمایند. همچنین در تبصره ۲ این ماده آمده است که از تاریخ تصویب این قانون، کسانی که در اثر ازدواج زن ایرانی و مرد خارجی در ایران متولد شوند و ازدواج والدین آنان از ابتدا با رعایت ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی به ثبت رسیده باشد، پس از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام، حداکثر ظرف مدت یکسال، بدون رعایت شرط سکونت مندرج در ماده ۹۷۹ قانون مدنی به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند.
در ماده ۹۷۹ قانون مدنی، قانونگذار شرایط اشخاصی را که می‌توانند تابعیت ایرانی را تحصیل نمایند، بیان نموده است. در بند ۲ این ماده به شرط پنج سال سکونت در ایران اعم از متوالی یا متناوب اشاره نموده است؛ بنابراین تنها حمایت قانون برای اطفال فوق، معاف نمودن درخواست کنندگان تابعیت ایرانی به شرح فوق، از شرط سکونت مندرج در این ماده است.
لازم به ذکر است که به موجب تبصره ماده ۹۷۶ قانون مدنی، اطفال متولد از نمایندگان سیاسی یا کنسولی خارجه مشمول بند ۴ ماده ۹۷۶ نخواهند بود.
