طرفین دعوا می توانند اختلافات خود را بدون دخالت یا با دخالت دادگاه توسط سازش خاتمه دهند. این سازش می تواند با دخالت دادگاه یا بدون دخالت دادگاه باشد، سازش می تواند قبل از اقامه دعوا یا پس از اقامه دعوا و در اثناي رسیدگی صورت پذیرد.
قانونگذار در مواد ۱۸۶ تا ۱۹۳ ق.آ.د.م درخواست سازش قبل از اقامه دعوا را بیان کرده است.
کسی که قصد دارد اقامه دعوا بکند می تواند قبل از اقامه دعوا درخواستی از دادگاه مطرح بکند که طرف مقابل را برای سازش به دادگاه فراخوان نماید
در خصوص ماده ۱۸۶ ق.آ.د.م ذکر چند نکته ضروري است:
- ادعا: شامل مطلق ادعاها می شود، اعم از ادعاي مالی و غیرمالی تا حدودي که بتواند موضوع سازش قرار بگیرد.
- هر کس: هر شخصی؛ هم اشخاص حقیقی و هم اشخاص حقوقی است. منظور هر کس در این ماده فقط اشخاص حقیقی نمی باشد و اشخاص حقوقی را هم شامل می شود.
- درست است که قانونگذار در این ماده مرجع صالح براي درخواست سازش را دادگاه نخستین اعلام کرده اما این موضوع مختص درخواست سازش قبل از اقامه دعوا است و پس از اقامه دعوا درخواست سازش در هر مرحله ایی امکان پذیر خواهد بود.
- درخواست سازش چه قبل و چه بعد از اقامه دعوا در اموري امکان پذیر است که قابلیت واگذاري به دیگري را دارند و اموري که براي اشخاص تکلیف هستند قابل سازش نیستند؛ مثلا امور مربوط به حضانت(از سوی ابوین (پدر و مادر) به طرف مقابل) قابل سازش هستند اما امور مربوط به نفقه فرزندان واجب النفقه و ولایت قهري قابل سازش نیست.
سازش پیش از اقامه دعوا
درخواست سازش چنانچه پیش از اقامه دعوا اصلی مطرح شود:
- الف – باید به صورت کتبی بوده و
- ب- روي برگ هاي دادخواست نوشته شود.
- ج- همچنین باید در دفتر کل دادگاه ثبت گردد.
براساس ماده ۱۸۷ ق.آ.د.م: تعداد نسخ دادخواست سازش به این دلیل که باید به مخاطب ابلاغ شود به تعداد خواندگان بعلاوه یک می باشد، اما در دعوت نامه ای که برای خوانده برای جلسه دادگاه ارسال می شود، باید قید بشود که این احضار و این رسیدگی برای جلسه سازش و برای حصول سازش است نه برای رسیدگی).
وقتی دادخواست تقدیم دادگاه شد، دادگاه وقت رسیدگی تعیین کرده و طرفین را براي رسیدگی دعوت می نماید. دراخطاریه هم قید می شود که آنها براي سازش دعوت شده اند نه براي رسیدگی.
طرف مقابل می تواند در دادگاه حاضر نشود یا حتی لایحه هم تقدیم نکند. همچنین می تواند اعلام کند حاضر به سازش نیست یا این که حاضر شده اما از سازش امتناع نماید.
براساس ماده ۱۸۷ ق.آ.د.م: نحوه دعوت از خوانده دعواي سازش مانند نحوه دعوت از خوانده دعواي اصلی است.
براساس ماده ۱۸۸ ق.آ.د.م: دادگاه اظهارات اصحاب دعوا را استماع کرده و سعی در برقراري سازش بین آنها می کند.
چنانچه موفق به این کار نشود تحقیقات خود و نتیجه آن یعنی عدم حصول سازش را در صورت مجلس نوشته و به امضاي طرفین می رساند. دادگاه در صورت امتناع از امضاء توسط یکی از طرفین این موضوع را قید کرده و امضاء می کند.
براساس ماده ۱۸۹ ق.آ.د.م: اگر دادگاه احراز کند که طرفین حاضر به سازش نیستند، به مدعی می گوید اگر می خواهدبراي رسیدن به حق خود اقامه دعوا کند، عدم حصول سازش از اعتبار امر مختومه برخوردار نخواهد بود.
سازش بعد از اقامه دعوا
براساس ماده ۱۸۷ ق.آ.د.م: طرفین بعد از اقامه دعوا و در هر مرحله از دادرسی اعم از نخستین و تجدیدنظر می توانند دعواي خود را با سازش خاتمه دهند.
براساس ماده ۱۷۹ ق.آ.د.م: چنانچه خواهان و خوانده متعدد باشند لازم نیست که همه با هم سازش نمایند و بعضی از آنها می تواند با بعضی دیگر سازش کند.
ماده ۱۸۰ ق.آ.د.م دو فرض را مطرح کرده است:
- سازش در دادگاه؛
- سازش در خارج از دادگاه
سازش در دادگاه
سازش در هر مرحله از دادرسی امکان پذیر است اما باید تا پیش از سازش در دادگاه صدور رأي قطعی صورت بگیرد، اما چنانچه سازش بعد از صدور رأي قطعی مطرح نشود باید در دفتر اسناد رسمی یا نزد مأمور اجرا صورت بگیرد.
طرفین ممکن است در کنار توافق نسبت به موضوع دعوا در مورد اختلافات دیگر خود هم به توافق برسند؛ در این جا دادگاه می تواند موضوع این توافق را هم هرچند خارج از موضوع دعوا است در گزارش اصلاحی خود قید نماید.
سازش ممکن است در همین دادگاهی که به دعواي مطروحه در حال رسیدگی است، صورت بگیرد یا در دادگاهی که دعوا در آن جا مطرح نیست صورت بگیرد، بلکه طرفین در محضر آن دادگاه توافق کردند و آن توافق نامه را به دادگاهی ارائه می کنند که به دعوا در حال رسیدگی است.
سازش خارج از دادگاه
ممکن است در دادگاه باشد یا در خارج از دادگاه باشد، درخصوص سازش در خارج از دادگاه دو فرض قابل بررسی است: سازش نزد مأمورین رسمی، سازش بدون حضور مأمورین رسمی.
الف: سازش نزد مأمورین رسمی:
دو فرض متصور است:
براساس تبصره ماده ۱۸۲ ق.آ.د.م : چنانچه طرفین خارج از مقر دادگاه و در حین اجراي قرار با هم توافق به سازش نمایند؛ چون مجري قرار مأمور دولت است، این مورد سازش نزد مأمور رسمی تلقی می شود، گرچه سازش در حین اجرای قرار خارج از مقر دادگاه بعمل آمده اما از آنجا که در نزد قاضی مجری قرار یا مامور مجری قرار به عمل می آید مثل سازش در دادگاه خواهد بود.
تبصره – چنانچه سازش در حین اجرای قرار واقع شود ، سازشنامه تنظیمی توسط قاضی مجری قرار در حكم سازش به عمل آمده در دادگاه است.
سازش در دفتر اسناد رسمی (ماده ۱۸۱ ق.آ.د.م) چنانچه سازش نامه در دفتر اسناد رسمی تنظیم شود، باید به دادگاه ارائه شود، سپس دادگاه براساس آن ختم موضوع را در پرونده قید می کند.
ب- سازش یک سند عادی یا به وسیله داور به سازش برسند:
ممکن است بر فرض اول یعنی جایی که به موجب سند عادی طرفین توافق کنند ممکن است بعد از اینکه اقامه دعوا کردند، خارج از دادگاه با وساطت افراد خیر و نیک اندیش دو طرف سازش بکنند و سازش نامه تنظیم بکنند.
در این صورت طرفین باید سازش نامه به دادگاه ارائه دهند و دادگاه هم از آن ها می خواهد که به صحت سازش نامه اقرار کنند. اگر هم سازش شفاهی باشد طرفین در دادگاها حاضر شده و شرایط سازش را اعلام می نمایند و دادگاه هم سازش آن ها را صورت مجلس می کند (ماده ۱۸۳ ق.آ.د.م).
دادگاه زمانی به سازش نامه غیر رسمی ترتیب اثر می دهد که طرفین در دادگاه به صحت آن اقرار کنند، در غیر این صورت اگر طرفین بدون عذر موجه در دادگاه حضور نیابند دادگاه به رسیدگی خود بدون توجه به سازش نامه ادامه خواهد داد.
اقرار طرفین در صورت مجلس نوشته شده و به امضاي طرفین و دادرس می رسد، اما اگر طرفین بدون عذر موجه در دادگاه حاضر نشدند، دادگاه بدون توجه به مندرجات سازش نامه دادرسی را ادامه خواهد داد و مثل اینست که سازش نامه ای واقع نشده است.
ماهیت سازش نامه
ممکن است سازش توسط داور بعمل بیاید.
براساس ماده ۴۸۳ ق.آ.د.م: چنانچه داور اختیار برقراري صلح بین طرفین را داشته باشد، می تواند صلح نامه تنظیم کرده و علاوه بر امضاي خود آن را به امضاي طرفین نیز برساند.
براساس ماده ۱۸۵ ق.آ.د.م: تا زمانی که سازش محقق نشده است تعهدات، توافقات و گذشت هایی که طرفین در آن راستا انجام داده اند لازم الرعایه نیست.
دو طرف به هنگام توافق با هم صحبت می کنند. مذاکرات اولیه را انجام می دهند و بر اساس این مذاکرات اولیه به سازش می رسند، اگر در این مذاکرات اولیه طرفین توافق کردند که هر کدام از بخشی از حق خود بگذرند تا زمانیکه این مذاکرات به نتیجه نهایی نرسیده آن گذشت های ابتدایی که انجام دادند و بر اساس سازش نامه آن گذشت ها را انجام دادند ولی سازش نامه به نتیجه نرسیده آن گذشت های ابتدایی و اولیه لازم الرعایه نخواهد بود.
- نکته: توافق طرفین براي سازش ماهیت صلح دارد؛ یعنی با سازش بین آن ها عقد صلح منعقد شده است.
گزارش اصلاحی صادره از دادگاه براي طرفین و قائم مقام آن ها لازم الاتباع است و هیچ یک به تنهایی حق برهم زدن آن را ندارد و وراث آنها هم باید این سازش نامه را به رسمیت شمارند.
سازش نامه رأي دادگاه نیست در نتیجه قابلیت شکایت از طریق تجدیدنظر، فرجام خواهی یا واخواهی را نخواهد داشت.
