امروزه، علاوه بر این که به دستاوردهای مادی و فیزیکی افراد اهمیت می‌دهند، ایده‌ها و آثاری که ناشی از اندیشه، خلاقیت و ابتکار افراد هم، محترم شمرده می‌شود و در واقع نوعی مالکیت فکری در این موارد برای خالق ایجاد می‌شود، به این ترتیب افراد دیگر نمی‌توانند از آثاری که با فکر و اندیشه شخص دیگری به وجود آمده‌اند، بدون رضایت خالق اثر استفاده کنند.
سرقت علمی اقدامی غیر اخلاقی است و نوعی تخلف در حوزه پژوهش و نگارش می‌باشد و در واقع از مصادیق تقلب و فریب کاری در تحقیقات و پژوهش‌ها به حساب می‌آید.
به طور خلاصه زمانی که فردی عمدا و با آگاهی آثار علمی ای که توسط شخص دیگری تولید شده را بدون رضایت او کپی کند یا به نام خودش استفاده کند مرتکب جرم سرقت علمی شده است.
سرقت علمی مصادیق زیاد و متنوعی دارد و در قانون برای آن‌ها مجازات‌های مختلفی اعم از جزای نقدی، حبس و پرداخت خسارت وارد شده برای مرتکبین تعیین شده است.
در صورتی که در مورد سرقت علمی و نحوه شکایت از مرتکبین آن نیازمند راهنمایی هستند می‌توانید از مشاورین ما در بنیاد وکلا به صورت وکیل آنلاین یا تلفنی مشاوره بگیرید.
سرقت علمی و انواع آن
سرقت علمی به معنای برداشتن و به نام خود قلمداد کردن ایده یا کلمات دیگران می‌باشد و یکی از تخلفات شایع در حوزه نگارش سرقت علمی می‌باشد که یکی از مصادیق تقلب و فریبکاری در پژوهش‌ها به حساب می‌آید. بحث سرقت علمی بسیار گسترده می‌باشد و تخلفات زیادی را می‌توان جز مصادیق آن به شمار آورد.
بعضی از موارد سرقت علمی که توسط دانشجویان و محققین انجام و مشاهده شده است، ناشی از ندانستن مصادیق این عمل است. شرط اصلی و لازم برای اجتناب از سرقت علمی، اطلاع دقیق درباره آن است. کسی که در مورد حد و مرز مجاز استفاده از دستاوردهای دیگران چیزی نداند، نمی‌تواند از ارتکاب به این جرم مصون باشد.
به طور کلی انواع سرقت علمی را می‌توان به چهار دسته‌ی خود سرقتی علمی، کپی برداری و نقل قول، انتشار به زبان دیگر و استناد ندادن و استناد نامتناسب تقسیم کرد:
خود سرقتی علمی
خود سرقتی علمی به معنای سرقت علمی از خود یا دستبرد به خود می‌باشد، در این حالت فرد آثار منتشر شده خودش را بدون داشتن حرفی نو و مطالب جدید و صرفا در قالب‌های جدید یا با عنوانی جدید منتشر می‌کند و از امتیاز انتشار آن بهره‌مند می‌شود.
همچنین گاهی اوقات یک فرد داده‌هایی که از یک پژوهش به دست آورده است را در پژوهش‌های دیگر نیز به کار میبرد و از نتایج آن‌ها برای ثبت کردن آثار بیشتر و افزودن به رزومه خود استفاده می‌کند، از آن جایی که در این حالت هم فرد از اثر خودش سوء استفاده می‌کند، این حالت نیز نوعی خود سرقتی علمی محسوب می‌شود که به آن نشر پراکنده نگار گفته می‌شود.
یک حالت دیگر هم زمانی اتفاق می‌افتد که فردی آثار منتشر شده خودش را در جای دیگری و بدون استناد به آن چاپ کند که به این حالت انتشار مجدد یا چندگانه می‌گویند.
گاهی هم فرد یک اثرش را هم زمان برای انتشار به چند مجله ارسال می‌کند و به این ترتیب باعث می‌شود که وقت و هزینه داوران، سردبیران و مجلات تلف شود، به این حالت هم ارسال مجدد یا چندگانه می‌گویند. بنابراین می‌توان گفت که خود سرقتی به طور کلی به سه زیر مجموعه پراکنده‌نگاری، انتشار مجدد و ارسال مجدد تقسیم می‌شود.
کپی برداری و نقل قول
کپی برداری و نقل قول در سه حالت رخ می‌دهد که عبارتند از: نقل قول مستقیم، غیرمستقیم و مکرر. در ادامه به توضیح این موارد می‌پردازیم.
نقل قول مستقیم
نقل قول مستقیم زمانی اتفاق می‌افتد که فردی به طور مستقیم آثار فرد دیگری را رونویسی می‌کند. نویسنده‌ها باید توجه داشته باشند که در نقل قول مستقیم باید علاوه بر ذکر استناد باید متن نقل قول شده را در متن‌های فارسی داخل گیومه و در متن‌های انگلیسی داخل کوتیشن قرار دهند.
نقل قول غیرمستقیم
نقل قول غیر مستقیم مربوط به زمانی است که شخصی از ایده‌ها و نوشته‌های دیگران با بیان و کلمات متفاوت استفاده می‌کند، در واقع مضمون نوشته نقل می‌شود. در این موارد هم باید استناد ذکر شود و نمی‌توان گفت که چون رونویسی صورت نگرفته نیازی به استناد نیست. علاوه بر این در مورد بازنویسی و خلاصه نویسی هم باید استناد کردن رعایت شود و در غیر این صورت سرقت علمی حساب می‌شود.
نقل قول مکرر
نقل قول مکرر زمانی اتفاق می‌افتد که فرد با ذکر استناد اما به دفعات مختلف از نوشته‌های دیگران کپی‌برداری می‌کند. اگر چه هیچ جا از میزان استفاده از آثار دیگران صحبتی نشده، اما واضح است که نمی‌توان از نوشته‌های دیگران حتی با ذکر استناد به کرّات استفاده کند و ادعا کند که یک اثر جدید خلق کرده است.
انتشار به زبان دیگر یا ترجمه
وقتی که یک اثر منتشر می‌شود در واقع به نوعی از یک کالای خصوصی به یک کالای عمومی تبدیل می‌شود. پس در صورتی که نویسنده یک اثر قصد دارد اثرش را به زبان دیگر و در جای دیگری منتشر کند، باید این مطلب را به سردبیرهای مجله نیز اطلاع دهد و به نوعی از آن‌ها برای چاپ مجدد به زبان‌های دیگر اجازه کسب کند.
همچنین نویسنده باید این مطلب را به صورت پانویس در نوشته‌اش ذکر کند. علاوه بر این در مورد انتشار ترجمه آثار نویسنده‌های دیگر هم باید نام نویسنده اصلی اثر ذکر شود.
استناد ندادن یا استناد نامتناسب
مواردی که در بحث استناد اتفاق می‌افتد خیلی متنوع هستند. گاهی اوقات در استناددهی یک سری اختلاف‌ها صورت می‌گیرد اما استناد ندادن یا استناد ناقص و غیراستاندارد نوعی سرقت علمی حساب می‌شوند.
نحوه تشخیص سرقت علمی
امروزه برای تشخیص سرقت علمی نرم افزارها و سایت‌های مختلفی طراحی شده‌اند که به وسیله آن‌ها می‌توان به راحتی متن مورد نظر را با تمام متون چاپ شده موجود در منابع مختلف مقایسه کرد و سرقت علمی را تشخیص داد.
برخی از این نرم افزارهای مورد توصیه مشاوره حقوقی مجانی هستند و در دسترس عموم قرار دارند، اما برخی دیگر که توسط مراکز علمی خاص و یا به منظور خاصی طراحی شده‌اند را می‌توان در شرایط خاصی و یا با خریدن استفاده کرد.
باید توجه داشت که نتایج حاصل از این نرم افزارها و درصدهای مشابهتی که نمایش می‌دهند باید با آگاهی کامل ارزیابی شود تا از سوء استفاده‌های احتمالی جلوگیری شود. با سرچ کردن می‌توانید نرم‌افزارهای مختلفی را برای تشخیص سرقت علمی بیابید که در برخی از آن‌ها باید عضو شوید و از برخی دیگر می‌توانید بدون عضو شدن هم استفاده کنید.
برای مثال smallseotools.com/plagiarism-checker یکی از بهترین و قوی‌ترین سایت‌هایی است که می‌توانید از آن هم برای متون انگلیسی و هم متون فارسی استفاده کنید. شما باید متن مورد نظر خود را در سایت وارد کنید و سایت مشخص می‌کند که متن مورد نظر شما کپی می‌باشد یا خیر.
علاوه بر این سایت ایران پیپر با آدرس iranpaper.ir نیز یکی از معتبرترین و با سابقه‌ترین سامانه‌های ارائه دهنده سرویس بررسی سرقت علمی مقالات در ایران است.
راه‌های جلوگیری از سرقت علمی در متن‌های علمی
از آن جایی که در جهان امروز، پیشرفت علوم بر پایه یافته‌های قبلی استوار است، محققین مجبور هستند که بر پایه دانش قبلی، دانش جدید را بسازند. بنابراین این سوال مطرح می‌شود که چگونه می‌توان از دانش‌های قبلی استفاده کرد ولی مرتکب سرقت علمی نشد.
در این موارد باید توجه داشته باشید که در هر موضوع علمی، استفاده و به کارگیری مطالبی که در هر علمی اصول اولیه و حقایق آن علم قلمداد می‌شود، اطلاعات عام جغرافیایی و تاریخی، مطالبی که برای اطلاع عموم و به طور عام در اینترنت گذاشته شده است، آزاد است و نیازی به منبع ندارد.
به عنوان مثال: مولکول‌های آب قادر به تشکیل پیوند هیدروژنی هستند، کوه البرز در ایران قرار دارد، حافظ شاعر ایرانی بود و سایر مطالبی از این دست. نقل قول مستقیم و بیان عین جمله از یک دانشمند یا استفاده از عین عبارت به کار رفته شده در یک متن علمی، با قرار دادن آن در داخل گیومه و ذکر منبع، امکان پذیر است.
حتی بهتر است نوع نگارش این عبارت را در متن از لحاظ فونت آن تغییر داد، تا با بقیه متن متفاوت باشد و معلوم شود که این بخش از جای دیگری کپی شده و به متن شما چسبیده شده است. بیان جملات و یافته‌های دیگران و استناد به آن‌ها پس از تغییر انشاء بر اساس برداشت خودتان و با ذکر منبع در انتهای جمله یا پاراگراف بهترین راه برای به کارگیری مطالب دیگران است.
جرم سرقت علمی و مجازات آن
جرم سرقت در قانون مجازات اسلامی، پیش بینی شده است. سرقت به معنای گرفتن مال دیگری، بدون رضایت او می‌باشد. با این که منظور از سرقت در قانون مجازات اسلامی چیزهای مادی و فیزیکی می‌باشد، اما جرم سرقت محدود به این حوزه نمانده است.
به عبارت دیگر، از آن جایی که در حال حاضر چیزهایی که با استفاده از اندیشه و تلاش‌های علمی دیگران تولید می‌شود نیز نوعی از اموال حساب می‌شوند که می‌توان به آن‌ها اموال فکری یا اموال علمی گفت. بنابراین در صورتی که شخصی از اموال فکری یا اموال علمی دیگران بدون رضایت، برای خودش استفاده کند، در واقع این اموال را به سرقت برده است. این نوع سرقت به عنوان سرقت علمی شناخته می‌شود.
احتمالا واژه سرقت علمی در مواردی مانند مقالات، پایان‌نامه‌ها، رساله دکتری و به طور کلی انواع تحقیقات به گوشتان خورده است، که شخصی در این موارد اقدام به سرقت علمی کرده باشد.
نکته حائز اهمیت در این موارد این است که علاوه بر این که سرقت علمی از نظر عرفی کار درستی نیست، مطابق قانون جرم بوده و در صورتی که این موضوع اثبات شود، مجازات‌هایی برای آن در نظر گرفته شده است.
جرم سرقت علمی و مجازات آن در ماده ۲۳ قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان به این صورت بیان شده است که هر کسی تمام یا بخشی از آثار فرد دیگری را که تحت حمایت این قانون قرار دارد به نام خودش یا به نام پدیدآورنده اما بدون اجازه و رضایت او و یا با آگاهی و عمدی به نام شخص دیگری به جز پدیدآورنده نشر، پخش یا عرضه کند مجازاتش حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال خواهد بود. بنابراین در مواردی که از آثار علمی دیگران بدون اجازه و رضایت به هر طریقی استفاده شود می‌توان درباره جرم سرقت علمی صحبت کرد و مرتکب آن بعد از اثبات جرم، مجازات خواهد شد.
علاوه بر این در سال ۱۳۹۶ ماده‌ای با عنوان قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی تصویب شد. این ماده قانونی اختصاصا در مورد جرم سرقت علمی می‌باشد و مطابق آن تولید، عرضه یا واگذاری با اهدافی مانند ارائه کل اثر یا بخشی از آن توسط شخص دیگری به عنوان اثر خود، در مورد اثرهای تولید شده‌ای مانند پایان‌نامه، رساله‌ها، مقالات، کتاب، طرح‌های پژوهشی، گزارشات و یا هر گونه اثر مکتوب یا ضبط شده‌ای که پژوهشی باشد اعم از اینکه الکترونیکی باشد یا غیر الکترونیکی باشد و توسط هر کدام از اشخاص حقیقی یا حقوقی برای حرفه و شغل تولید شده باشد، جرم می‌باشد.
مرتکبین این جرم علاوه بر این که باید وجه دریافتی را به خزانه دولت واریز کنند مشمول مجازات‌های زیر هم می‌شوند:
- در صورتی که جرم توسط شخص حقیقی انجام شده باشد، مجازاتش جزای نقدی درجه سه و همچنین محرومیت از حقوق اجتماعی درجه شش می‌باشد.
- در صورتی که جرم توسط اشخاص حقوقی انجام شده باشد، علاوه بر این که مرتکب و مدیران و گردانندگان مربوطه مجازات می‌شوند، شخص حقوقی هم مطابق مواد بیست، بیست و یک و بیست و دو قانون مجازات اسلامی مجازات خواهد شد.
- معاونت در این جرایم مستوجب حداقل مجازات تعیین شده می باشد.
- اگر این جرایم توسط پایگاه الکترونیکی و یا در قالب‌هایی مانند موسسه یا شرکت انجام شود، یا این که برای انجام آن‌ها تبلیغاتی انجام شود، مرتکبین به میانگین حداقل و حداکثر مجازات تعیین شده محکوم خواهند شد.
- محل پایگاه الکترونیکی، موسسه یا شرکتی که مرتکب چنین جرایمی شده، با درخواست یکی از وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و یا سایر مراجع مربوطه و با دستور مراجع قضایی پلمب یا متوقف خواهد شد.
- خدماتی مانند ترجمه، تایپ، خدمات آزمایشگاهی، کمک به جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز تحقیق، تکثیر و ویراستاری اثر، که در جریان تهیه آثار علمی، پژوهشی و هنری توسط فرد دیگری به جز صاحب اثر انجام می‌شود، مشمول حکم تعین شده در این قانون نمی‌باشند.
- در صورتی که آثار متقلبانه‌ای که در این قانون آمده‌اند، توسط اعضای هیات علمی، دانشجویان، کارکنان اداری و طلاب، انجام شوند، کلیه امتیاز مادی و یا معنوی که در نتیجه آن به دست آمده لغو خواهد شد، علاوه بر این مدرک تحصیلی، مرتبه علمی، رتبه و یا عناوین مشابه علمی آن‌ها نیز ملغی‌الاثر خواهد شد. همچنین هیأت‌های انتظامی اعضای هیأت علمی، کمیته‌های انضباطی دانشجویان، هیات‌های رسیدگی به تخلفات اداری یا دادسرا و دادگاه‌هایی که ویژه روحانیت هستند، به تخلفات نام‌بردگان رسیدگی می‌کنند و برای آن‌ها مجازات تعیین می‌کنند.
- وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی باید جهت پیشگیری از جرایم مربوط به سرقت علمی اقداماتی را انجام دهند. این اقدامات عبارتند از: ترویج دادن فرهنگ رعایت حقوق مالکیت فکری، نظارت داشتن به رعایت این حقوق در پایان‌نامه، رساله دانشجویی و سایر آثار علمی، اخراج کردن دانشجو یا باطل کردن پایان‌نامه، رساله دانشجویی یا مدرک تحصیلی در صورت عدم رعایت حقوق مالکیت فکری و تنزل رتبه برای اعضای هیات علمی که مرتکب سرقت علمی می‌شوند.
- کلیه دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مؤسسات آموزش عالی، پژوهشی دولتی و غیردولتی و همچنین حوزه‌های علمیه موظف هستند که همه پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری را در سامانه‌های اطلاعاتی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران یا ایرانداک ثبت کنند و آن‌ها را همانندجویی کنند.
بنابر آنچه گفتیم، عنصر قانونی برای جرم سرقت علمی، شامل موارد زیر می‌باشد:
انجام دادن کارهایی مانند تولید، عرضه و یا واگذار کردن آثار علمی مکتوب مانند پایان نامه، رساله و مقالات و نیز آثار ضبط شده علمی و پژوهشی، به صورت الکترونیکی یا غیر الکترونیکی، توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی، با این قصد که از آن‌ها برای حرفه یا شغل خود استفاده کنند، یا استفاده از چنین آثاری به نام خود، جرم سرقت علمی محسوب می‌شود. مشاورین ما در بنیاد وکلا آماده‌اند تا شما را در خصوص جرم سرقت علمی و انواع آن راهنمایی کنند.
نحوه شکایت و رسیدگی به سرقت علمی
نحوه شکایت و رسیدگی به جرم سرقت علمی به کمک یا بدون کمک وکیل همانند جرم سرقت از ابزار و وسایل مادی می‌باشد و باید برای تعقیب و پیگیری شاکی خصوصی وجود داشته باشد. برای این کار باید شاکی خصوصی پرونده به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کند و شکواییه خود را ثبت کند.
شاکی باید برای شکایت، کلیه اسناد و مدارکی که نشان‌دهنده ارتکاب جرم هستند را در شکوائیه ضمیمه کند، که دادگاه با توجه به آن‌ها حکم را صادر کند.
به جرم سرقت علمی در دو مرحله رسیدگی می‌شود، ابتدا در دادسرا به آن رسیدگی می‌شود و اگر دادسرا با توجه با مدارک و اسناد موجود، جرم را محرز بداند، کیفرخواست صادر می‌کند و پرونده را به دادگاه ارسال می‌کند.
در دادگاه قاضی حکم نهایی را برای جرم سرقت علمی صادر می‌کند. شما می‌توانید به ساده‌ترین شکل ممکن در سایت بنیاد وکلا درخواست تنظیم شکواییه برای جرم سرقت علمی را ثبت کنید.
وکیل سرقت علمی
سرقت علمی پدیده‌ای است که در سال‌های اخیر در ایران مطرح شده است. هر چند که در دنیا سابقه بیشتری دارد. علت این امر نیز نو بودن رواج تحقیقات و مقاله نویسی در ایران نسبت به کشورهای پیشرفته علمی است.
یکی از علل وقوع سرقت علمی، عدم اطلاع مجرمین نسبت به موارد و مصادیق سرقت علمی است. عدم تسلط به زبان دوم، فشارها برای انتشار دستاوردها و غیره نیز از عوامل دیگر وقوع این جرم هستند.
در بنیاد وکلا انواع خدمات درخواست و ثبت شکواییه سرقت علمی و نیز مشاوره حقوقی تلفنی یا آنلاین با وکلا و مشاورین حقوقی مجرب در زمینه سرقت علمی انجام می‌شود. بنابراین در صورتی که در زمینه سرقت علمی یا شکایت از این جرم مشکلات یا ابهاماتی دارید می‌توانید از متخصصین بنیاد وکلا کمک بگیرید.
