هدف حقوق برقراری نظم در جامعه است؛ لازمه برقراری این نظم در جامعه وجود یک قانون است.
وقتی افراد در جامعه مقرراتی مشخصی که در قانون پیش بینی شده است را رعایت کنند، به وجود آمدن نظم و امنیت در جامعه به مراتب آسان تر از زمان بی نظمی و هرج و مرج است؛ بنابراین اعمال هر فرد ، جزئی از نظم بزرگتر جامعه است.
عدم رعایت نظم طیف گسترده ایی دارد که از انداختن زباله های کوچک در جامعه تا عدم رعایت حقوق مالی و حقوق جانی افراد را شامل می شود.
عدم رعایت قانون در بعضی از موارد منجر به ایجاد جرم می شود و یکی از انواع مجازات را در پی دارد.
از این رو در این مقاله به بیان مفهوم جرم، مفهوم عنصر جرم و توضیح عناصر تشکیل دهنده جرم می پردازیم.
طبق ماده ۲ قانون مجازات اسلامی: "هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است، جرم محسوب می شود."
بر اساس این برای اینکه عملی جرم محسوب شود، باید دارای ویژگی های زیر باشد:
- الف) اگر قانون گذار انجام عملی را در قانون منع کرده باشد، انجام آن عمل جرم محسوب می شود؛ مثلا قانون گذار سرقت را جرم می داند یعنی سرقت عملی است که انجام آن طبق قانون جرم است.
- ب) رفتار در این ماده هم شامل انجام دادن یک کار و هم انجام ندادن کار است؛ یعنی قانون گذار می تواند هم انجام دادن یک کار، مثل سرقت، را جرم بداند و هم انجام ندادن کاری (ترک فعل) را جرم بداند؛ برای مثال اگر مادری از شیر دادن به فرزندش به قصد از بین بردن او خودداری کند، شیر ندادن مادر به بچه با این قصد، ترک فعلی است که قابل مجازات است.
- ج) بر اساس قانون عملی جرم محسوب می شود که قانون گذار برای آن مجازات تعیین کرده باشد؛ در واقع عملی جرم است که بتوان یکی از عناوین مجرمانه را به آن نسبت داد.
عناصر جرم همان ویژگی های جرم هستند که به آنها عناصر تشکیل دهنده جرم می گویند؛ یعنی مواردی که باید وجود داشته باشد تا بتوانیم به یک عمل جرم بگوییم.
این عناصر برای همه جرایم سه دسته هستند: عنصر قانونی ، عنصر مادی و عنصر روانی؛ یعنی همه جرایم مشخص شده در قانون هر سه مورد این عناصر را دارند اما در هر جرم مشخص، ماهیت این عناصر با هم متفاوت است.
برای مثال عنصر قانونی در جرم کلاهبرداری این است که کلاهبردار، کسی را که به او اعتماد داشته است را فریب دهد و مالش را ببرد اما عنصر قانونی در جرم سرقت ربودن مال منقول دیگری است، به همین ترتیب عناصر روانی و مادی هم در این دو جرم با هم متفاوت است.
لذا همه جرایم، دارای عناصر سه گانه جرم یعنی عنصر مادی، روانی و قانونی هستند اما در مورد هر جرم، با توجه به شرایط و ارکان تشکیل دهنده همان جرم تعریف می شوند.
عناصر تشکیل دهنده جرم
بنابر آنچه گفته شود عناصر سه گانه تشکیل دهنده جرم که به آن ارکان جرم هم گفته می شود را تعریف می کنیم:
- عنصر روانی جرم: عنصر روانی جرم یعنی کسی که قصد ارتکاب جرم را دارد، نیت و اراده درونی انجام این کار را داشته، برای انجام آن نقشه کشیده و در ذهنش اینکه قصد انجام عمل مجرمانه را دارد پرورانده است، بنابراین عمل مجرمانه باید در نتیجه خواست و اراده فرد باشد.
- عنصر مادی جرم: عنصر مادی ظهور قصد و نیت فرد (عنصر روانی) در عمل و واقعیت است.
آنچه فرد برای انجام عمل مجرمانه در فکر و ذهنش می پروراند تا به مرحله عمل نرسد، قابل مجازات نیست؛ البته عمل انجام شده باید دارای عنصر قانونی نیز باشد.
- عنصر قانونی: یک عمل هر چند از دیدگاه اجتماعی زشت و ناپسند باشد اما زمانی می توان گفت آن عمل مجرمانه است که قانون گذار آن را جرم دانسته است و برایش مجازات تعیین کرده است.
بنابراین تا زمانی که شرایط تحقق یک جرم و مجازات آن در قانون مشخص نشود، نمی توان به آن عمل عنوان مجرمانه داد.
برای اینکه عملی مجرمانه باشد، باید هر سه مورد این عناصر وجود داشته باشد.
