فرزندخواندگی و به تعبیر امروزی‌اش فرزندپذیری و سرپرستی از کودکان و نوجوانان، کار ارزشمندی است و در همه فرهنگ‌ها و مناطق جهان سابقه دارد. برخی از پیامبران نیز دوره فرزندخواندگی داشته‌اند؛ مثل حضرت موسی برای آسیه و فرعون، حضرت یوسف برای زلیخا و همسرش، و حضرت ابراهیم برای عمویش آزر. پیامبر اسلام هم در دوران نوزادی و کودکی، نزد حلیمه بود و شرایطی شبیه فرزندخوانده داشت و خودش نیز قبل از بعثت، زید بن حارثه هشت‌ساله را به فرزندی گرفت.
به گزارش خبرگزاری‌ها در ایام کرونا و با وجود مشکلات اقتصادی تقاضای فرزندخواندگی در ایران رشد داشته است که زنده بودن حس مادری و نیکوکاری را نشان می‌دهد. و جالب‌تر اینکه بیماری یا معلولیت بچه‌ها مانع انتخاب آنها نبوده است.
فرزندخواندگی چه شرایطی دارد؟
در قانون مدنی صحبتی از فرزندخوانده نشده است و مهم‌ترین منبع حقوقی آن قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست (مصوب ۱۳۹۲) و آیین‌نامه‌های اجراییجرایی مواد ۲۲ و ۳۶ آن (مصوب ۱۳۹۴) است.
طبق احکام اسلامی و قوانین ایران، برخلاف برخی فرهنگ‌ها، فرزندخوانده در حکم فرزند واقعی نیست و به همین دلیل بین او و پدر و مادر غیر واقعی، سه رابطه نَسبَی، مَحرَمیّت و ارث برقرار نیست. برای محرمیت در بعضی موارد راه‌های شرعی وجود دارد و برای نسبت خانوادگی و صدور شناسنامه و نیز جایگزین‌های ارث و تأمین آینده فرزندخوانده، قانون‌گذار شرایطی را در نظر گرفته است که در ادامه خواهید خواند.
متقاضیان فرزندخواندگی و اولویت‌ها
ایرانیان مقیم خارج متقاضی سرپرستی
شرایط اختصاصی زوجین برای سرپرستی فرزند
شرایط اختصاصی دختران و زنان بدون شوهر
شرایط کودک و نوجوان برای سپردن سرپرستی
متقاضیان فرزندخواندگی و اولویت‌ها
سه گروه می‌توانند متقاضی سرپرستی و فرزندپذیری باشند: زن و شوهر بدون فرزند؛ دختران و زنان بدون شوهر؛ زن و شوهر دارای فرزند.
اولویت قانونی در این سه گروه به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، زنان و دختران بدون شوهر و فرزند و سپس زن و شوهر با فرزند است. همچنین در شرایط مساوی، متقاضی کمتر از پنجاه سال سن، نسبت به افراد پنجاه سال و بیشتر اولویت دارند.
با توجه به شرایط قانونی درباره خود کودکان و نوجوانان نیازمند سرپرستی (که در پایان مطلب می‌آید)، خویشاوندان طبقه دوم ارث نسبت به دیگران اولویت دارند و در میان آنها نیز در صورت شرایط یکسان انتخاب با قرعه خواهد بود.
ایرانیان مقیم خارج متقاضی سرپرستی
همه اتباع ایرانی می‌توانند متقاضی فرزندخواندگی باشند و این امکان برای ایرانیان مقیم خارج نیز
با داشتن بقیه شرایط فراهم است و آنها می‌توانند تقاضای خود را از طریق سفارت‌خانه یا دفاتر حفاظت از منافع به سازمان بهزیستی ارسال کنند تا بهزیستی با حکم دادگاه صالح به درخواست آنها رسیدگی کند. البته برای آنها شرایط اختصاصی نیز وجود دارد.
شرایط عمومی برای فرزندخواندگی
بر اساس ماده ۶ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، ۹ شرط عمومی برای درخواستکنندگان سرپرستی وجود دارد:
- تقیّد به انجام واجبات و ترک محرّمات.
- عدم محکومیت جزائی مؤثر (سوءپیشینه).
- توانایی و تمکّن مالی.
- داشتن اهلیت قانونی و محجور و ممنوع نبودن از تصرف در اموال.
- سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت فرزندخوانده.
- نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، روانگردان‌ها و الکل.
- صلاحیت اخلاقی.
- مبتلا نبودن به بیماری‌های واگیر یا صعب‌العلاج.
- اعتقاد به یکی از ادیان طبق قانون اساسی و با رعایت اشتـراکات دینی مـیان سرپرسـت و افراد تحت سـرپرستی؛ مگر با رعایت مصلحت و حکم دادگاه برای سپردن سرپرستی غیرمسلمان به درخواستکنندگان مسلمان.
سازمان بهزیستی برای سنجش این شرایط، ابزارهایی دارد و مراحلی را در نظر گرفته است که وکیل خانواده بنیاد وکلا می‌تواند از شما پشتیبانی و حمایت کند.
شرایط اختصاصی زوجین برای سرپرستی فرزند
زن و شوهر درخواست‌‌کننده سرپرستی، بدون فرزند یا داری فرزند، باید تقاضای مشترک تنظیم و ارائه کنند.
دو شرط اختصاصی برای زن و شوهر بدون فرزند این است که پنج سال از تاریخ ازدواج فعلی آنها گذشته باشد و صاحب فرزند نشده باشند و حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
البته اگر آنها به تشخیص پزشکی قانونی بچه‌دار نشوند شرط گذشت پنج سال ضروری نیست. همچنین اگر پنج سال از ازدواج فعلی آنها گذشته باشد و فرزند نداشته باشند، به گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان احتیاج نیست.
شرط اختصاصی زن و شوهر دارای فرزند این است که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
شرایط اختصاصی دختران و زنان بدون شوهر
مهم‌ترین شرایط اختصاصی خانم‌های مجرد یا بدون شوهر از این قرار است:
- حداقل سی سال سن داشته باشند.
- بانوان مجرد فقط مجاز به حق سرپرستی هم‌جنس خود (فقط دختر) هستند. البته با حکم دادگاه می‌توانند سرپرستی برادر یا پسر برادر یا پسر خواهر یا نوه خود را قبول کنند.
- زنان بدون شوهر اما صاحب فرزند می‌توانند سرپرستی خواهران و برادران یا برادرزاده‌ها یا خواهرزاده‌ها یا نوه‌های خود را به عهده بگیرند.
- منزل مسکونی مستقل ملکی یا استیجاری داشته باشند و اگر با اعضای خانواده خود زندگی می‌کند، در آن منزل امکانات رفاهی برای فرزندخوانده وجود داشته باشد. البته در صورت دوم، سازمان بهزیستی وضعیت اعضای خانواده را بررسی می‌کند.
محدودیت تعداد فرزندپذیری
درباره تعداد پذیرش سرپرستی محدودیت وجود دارد و درخواستکنندگان نمی‌‌توانند بیش از دو کودک یا نوجوان را بپذیرند؛ مگر آنکه آن کودکان یا نوجوانان اعضای یک خانواده باشند. همچنین برای هر سرپرستی تقاضانامه جدا لازم است و در برخی موارد برای پذیرش فرزند دوم باید از تحویل مورد اول دو سال گذشته باشد.
دوره آزمایشی تا حکم سرپرستی
برای متقاضیان فرزندخواندگی پس از گذراندن مراحل و پذیرش آنها، دوران آزمایشی شش ماه سرپرستی آغاز می‌شود و پس از پایان آن، دادگاه با لحاظ نظر سازمان بهزیستی و رعایت قانون، حکم سرپرستی را صادر و ابلاغ می‌کند.
شناسنامه فرزندخوانده
پس از صدور و ابلاغ حکم قطعی سرپرستی توسط دادگاه، اداره ثبت احوال مکلف است:
- نام و نام‌خانوادگی فرزندخوانده و نیز مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامه سرپرست مجرد یا زوجین سرپرست وارد کند.
- برای کودک یا نوجوان تحت سرپرستی شناسنامه جدیدی با درج نام و نام‌خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر کند و مفاد حکم سرپرستی را در قسمت توضیحات فید کند.
- با درخواست فرزندخوانده پس از رسیدن به سن هجده‌سالگی، شناسنامه جدیدی برای خود او صادر کند.
نوشتن نام والدین واقعی در صورت معلوم بودن و نام‌های غیرواقعی، تابع این قانون و آیین‌نامه‌های اجرایی آن است.
جایگزین ارث در فرزندخواندگی
چون فرزندخوانده حتی با درخواست سرپرستان قانونی، از میراث آنان محروم هستند، قانون‌گذار با هدف تأمین منافع مادی او شرط گذاشته است که سرپرستان با دستور دادگاه بخشی از اموال یا حقوق خود را به نفع فرزندخوانده تحت سرپرستی خود تملیک کنند یا تعهد به تملیک دهند. همچنین موظف هستند با نظارت سازمان بهزیستی، خود را نزد یکی از شرکت‌های بیمه به نفع فرزندخوانده بیمه عمر کنند.
همچنین طبق این قانون فرزندخوانده در حکم افراد تحت تکفل محسوب می‌شود و سرپرستان او در زمان حیات از مزایای قانونی آن،مانن حق اولاد، بهره‌مندند و پس از فوت سرپرست نیز فرزندخوانده از مستمری بازماندگان برخوردار خواهد بود.
شرایط کودک و نوجوان برای سپردن سرپرستی
قانون‌گذار فقط برای متقاضیان فرزندخواندگی شرایطی را در نظر نگرفته بلکه برای خود کودکان و نوجوانان نیز شرایطی مقرر کرده است. در مواد ۸ تا ۱۰ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، این شرایط ذکر شده است؛ ازجمله:
- با لحاظ دیگر شرایط، کودکان و نوجوانان نابالغ یا بالغ زیر شانزده سال که عدم رشد یا نیاز آنان به سرپرست توسط دادگاه تشخیص داده و احراز شده است.
- مواردی که امکان شناخت هیچ کدام از پدر، مادر و جد پدری آنان وجود ندارد.
- پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آنان زنده نباشند.
- مواردی که به حکم قانون، سرپرستی آنان به سازمان بهزیستی سپرده شده و تا دو سال پس از آن، پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.
- هیچ کدام از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولی قهری، به حکم دادگاه برای سرپرستی آنها حتی با وجود امین یا ناظر، صلاحیت نداشته باشند.
فرزندخوانده گرفتن خانواده‌ها، دختران مجرد و ایرانیان خارج از کشور شرایط قانونی خاصی دارد که با خواندن این مطلب با کلیات آن آشنا می‌شوید اما از طریق مشاوره حقوقی تلفنی یا آنلاین با کارشناسان حقوقی بنیاد وکلا شرایط فعلی و آینده این اقدام را بهتر درک خواهید کرد.
