شاید عبارت سختی کار را شنیده باشید، یا ممکن است به مواردی برخورده باشید که شخص به دلیل اشتغال به شغل خاصی با آسیب‌های جسمی و روانی مواجه شده است، یا حتی ممکن است به لطف رسانه‌های جمعی تصویر اشتغال در یک معدن را دیده باشید. موارد یاد شده قانونگذار را به جدا کردن مشاغل عادی از مشاغل سخت و زیان آور وادار ساخت.
به طور کلی باید توجه داشت که برای مدیریت روابط کاری بین اشخاص دو قانون اصلی در کشور داریم، اولی قانون خدمات کشوری و دومی قانون کار است.
در حالی که قانون خدمات کشوری به روابط شغلی با کارفرمای دولتی اختصاص دارد، قانون کار روابط کاری در فضای خصوصی را پوشش می‌دهد. البته یک سلسله از قواعد و مقررات خاصی هم وجود دارد که بر اصناف خاصی دلالت دارد.
مطابق با تعاریف قانون کار، چنانچه کارفرما تحت شمول این قانون باشد (که اکثریت کارفرمایان بخش خصوصی مشمول قانون کار قرار دارند)، به شخصی که در حرفه معینی با شرح وظایف مشخص فعالیت داشته و در مقابل از کارفرما حق السعی دریافت می‌کند کارگر گفته می‌شود، و به شخصی که حق السعی را می‌پردازد و مشمول قانون کار هم قرار دارد، کارفرما.
روابط بین کارگر و کارفرما از طریق قرارداد کار تنظیم می‌شود، اما اطلاعات ضروری در قرارداد کار شامل اطلاعات طرفین، شرح وظایف، مدت قرارداد و حقوق و مزایای متعلقه است، سایر موارد مشمول قواعد قانون کار خواهد بود و به همین دلیل ضرورتی ندارد که در قرارداد ذکر گردد.
در همین قانون به نحوه و میزان مرخصی، نحوه خاتمه رابطه کاری، حقوق و مزایا و سایر موارد اشاره شده است. همچنین برخی قواعد خاص برای گروه‌های شغلی خاصی در این قانون تعیین شده است که من جمله آن‌ها باید به مشاغل سخت اشاره کرد.
در این نوشتار به بررسی مشاغل سخت و وجه تفاوت آن با دیگر مشاغل به کمک وکیل متخصص پرداخته می‌شود، همچنین تاثیری که سختی کار در میزان حقوق و مزایا خواهد داشت مورد مطالعه قرار خواهد گرفت، قابل توجه آن که تنها با مقایسه تطبیقی مشاغل عادی و مشاغل سخت و زیان آور رسیدن به هدف این نوشتار میسر است.
مشاغل سخت و زیان آور
به موجب تبصره ماده ۵۲ قانون کار، تعیین تکلیف درباره مشاغل سخت و زیان آور بر عهده آیین نام‌های نهاده شده که توسط شورای عالی حفاظت فنی و بهداشت کار و شورای عالی کار تهیه خواهد شد.
البته آیین‌نامه تهیه شده مذکور ضروری است که توسط وزرای کار و امور اجتماعی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تصویب شود. آیین‌نامه فوق نه تنها تنظیم و تصویب شده است بلکه در چند مرحله بازنگری نیز گردیده که در این نوشتار با توجه به آخرین نسخه از آیین نامه پیش خواهیم رفت.
مطابق با ماده ۱ از آیین نامه مشاغل سخت و زیان آور، کارهای سخت به آن دسته از مشاغل گفته می‌شود که محیط کاری آن از حیث مکانیکی، شیمیایی، بیولوژیکی یا فیزیکی غیر استاندارد باشد. علاوه بر غیر استاندارد بودن محیط ضروری است که کارگر از حیث جسمی یا روانی با وضعیتی مواجه شود که نسبت به وضعیت‌های عادی و طبیعی فراتر از توان پذیرش انسان تصور می‌شود.
تنش‌های جسمی و روانی اشتغال در چنین محیط کاری می‌تواند به ایجاد بیماری در شخص منجر گردد، البته ضرورتی ندارد که حتما بیماری ایجاد شده باشد و صرف احتمال وقوع آن کافی است.
این ماده مشاغل سخت را از حیث تشخیص و مدیریت به دو گروه تقسیم کرده است، در گروه اول با مشاغلی مواجه هستیم که امکان حذف سختی کار به کمک پیش‌بینی و استفاده از تمهیدات و تجهیزات بهداشتی و فنی وجود دارد، در این گروه از مشاغل با وجودی که سختی کار با ماهیت آن پیوند خورده است اما امکان دوری کردن از آن نیز میسر است.
با وجودی که استفاده از تجهیزات بر کارفرما و کارگر ضروری است اما شغل همچنان به عنوان سخت و زیان آور شناخته خواهد شد و به ذیل گروه مشاغل عادی وارد نمی‌گردد.
در مقابل گروه اول، مشاغلی قرار دارند که نه تنها سخت و زیان آور بودن آن‌ها با ماهیت کار پیوند دارد، بلکه حتی به کار بردن تمهیدات و تجهیزات نیز نمی‌تواند این سختی را مرتفع سازد و تنها می‌تواند از میزان تاثیر آن بکاهد. با توجه به تعریف یاد شده طبیعی است که این گروه از حیث سختی در درجه بالاتری قرار دارند.
علاوه بر دو گروه فوق، مطابق ماده ۱۱ آیین نامه مشاغل سخت و زیان آور، شاغلین به مشاغلی که در زندان‌ها مشغول به کار هستند و یا اینکه با زندان‌ها مستقیما در ارتباط باشند، شاغلین به مشاغلی که با بیماران روانی مرتبط هستند و یا آن که در مراکز روان درمانی حضور دارند و نیز خبرنگاری به عنوان مشاغل سخت و زیان آور شناخته می‌شود.
بیان شد که قانونگذار مشاغل سخت را به دو گروه تقسیم‌بندی کرده است، حال باید توجه داشت که برای آن که ماهیت شغلی از حیث زیان آور بودن یا نبودن و نیز شمول در هر کدام از دسته‌های یاد شده تعیین گردد، ضروری است که درخواستی از جانب یکی از اشخاص صالح من جمله کارگر و کارفرما تنظیم و با راهنمایی مشاوره حقوقی به مراجع صالح ارائه شود.
در جواب به در خواست مذکور کارشناسان بهداشت حرفه‌ای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به بررسی سوابق شغل مورد نظر می‌پردازند، همچنین شرایط کار را بررسی کرده و محیط کار را مورد بازرسی قرار می‌دهند.
بازرسان یاد شده در انجام وظیفه خود از بازرسان وزات کار و امور اجتماعی نیز یاری می‌جویند، البته صرف نظر کارشناسان کافی نبوده و ضروری است که نتیجه بازرسی‌ها توسط کمیته صالح تایید گردد.
چنانچه محیط کاری از موارد سخت و زیان آور شناخته شود، تعهداتی بر عهده کارفرما ایجاد خواهد شد و نیز امتیازاتی برای کارگر به همراه خواهد داشت، برای مثال ایمنی سازی و تلاش برای کاهش خطرات مسئولیت کارفرما خواهد بود، البته که بازرسی از محیط کار توسط بازرسان صورت خواهد گرفت تا از انجام صحیح قواعد و رعایت آیین‌نامه‌های مربوطه اطمینان حاصل شود.
از دیگر تعهدات کارفرمایان این قبیل مشاغل باید به ضرورت انجام معاینه‌های دوره‌ای و حداقل یک ساله از کارکنان توسط مراکز بهداشتی اشاره کرد، طبق این دستور کارکنان باید معاینه شده و میزان فرسایش روحی و جسمی ایشان مورد بررسی و نظارت قرار گیرد. گزارشی که از این معاینات تهیه می‌شود باید در اختیار سازمان تامین اجتماعی نیز قرار گیرد.
مقایسه مشاغل عادی و مشاغل سخت
تا اینجا با تعریف مشاغل سخت و مصادیقی از آن آشنا شدیم، همانطور که بیان شد اشتغال به مشاغل سخت می‌تواند بر سلامت جسم و روان شخص تاثیر نامطلوب باقی گذارد، به دلیل اثرات یاد شده طبیعی است مشاغل سخت و زیان آور با مشاغل عادی از نظر حقوق و مزایا و تکالیف تفاوت‌هایی داشته باشند، که از جمله تفاوت‌های قابل اشاره به شرح ذیل است:
- بازنشستگی از مشاغل سخت و زیان آور مشروط به داشتن شرط سنی نخواهد بود البته در صورتی که شخص دارای ۲۰ سال سابقه کار متوالی بوده باشد و یا در صورتی که اشتغال وی به صورت متوالی و دائم نباشد، حداقل ۲۵ سال سابقه کاری متناوب در مشاغل سخت و زیان آور داشته باشد.
این اشخاص می‌توانند درخواست بازنشستگی خود را به سازمان تامین اجتماعی تقدیم نمایند. البته اگر در معاینات پزشکی محرز گردد که شخص به دلیل اشتغال در مشاغل سخت و زیان آور با فرسایش روحی یا جسمی رو به رو شده است، حتی اگر شرط سابقه ۲۰ یا ۲۵ سال برای وی وجود نداشته باشد، امکان بازنشستگی خواهد بود.
البته قابل ذکر است که صرف ثبت درخواست بازنشستگی به کارگر اجازه خروج از کار نمی‌دهد و تا زمان تعیین تکلیف باید به انجام شغل خود اهتمام ورزد.
در حالتی که کارگر پیش از موعد بازنشسته می‌شود، کارگاه محل اشتغال وی تعهد دارد که با توجه به میزان سال‌های کاری کارگر و سال‌های باقی مانده به میزان ۴ درصد از مستمری شخص را به صورت یکجا به سازمان تامین اجتماعی پرداخت نماید.
- بر خلاف مشاغل عادی که ساعت کاری در آن‌ها ۴۴ ساعت در هفته است، در مشاغل سخت و زیان آور، حداکثر زمانی که شخص می‌تواند به کار اشتغال داشته باشد نباید از ۳۶ ساعت در هفته تجاوز نماید. قابل ذکر آن که ساعت کارکرد روزانه می‌تواند حداکثر ۶ ساعت باشد.
- به موجب ۶۱ قانون کار، امکان ارجاع اضافه کاری به اشخاصی که به مشاغل سخت و زیان آور مشغول هستند وجود ندارد.
- ماده ۶۵ از قانون کار در رابطه با میزان مرخصی شاغلین به مشاغل سخت و زیان آور چنین بیان داشته که میزان مرخصی ایشان معادل ۵ هفته در سال است. البته به حکم همین ماده ترجیح بر آن است که مرخصی در دو نوبت که هر کدام پس از ۶ ماه اشتغال باشد صورت پذیرد.
- فوق العاده سختی کار با توجه به ماهیت شغل و نیز نوع فعالیت از حیث دسته اول و دوم به شاغلین مشاغل سخت و زیان آور پرداخت می‌گردد. همچنین مزایای مازادی برای این دسته از مشاغل پیش‌بینی شده است.
- امکان ارجاع مشاغل سخت و زیان آور به کارگر نوجوان (شخصی که بین ۱۵ تا ۱۸ سال داشته و مطابق قانون اجازه اشتغال داشته باشد) ممنوع است.
- تعطیلات آخر هفته، مرخصی‌های استعلاجی، استحقاقی و نیز مرخصی ازدواج جز سابقه کار برای شاغلین مشاغل سخت و زیان آور محاسبه می‌گردد.
تفاوت‌هایی که بین مشاغل عادی و مشاغل سخت و زیان آور برشمرده شد، در واقع مزایایی هستند که به شاغلین گروه دوم اختصاص داده شده است. اما برای آن که شخص بتواند از این مزایا بهره‌مند شود ضروری است که نخست محل اشتغال و نوع شغل وی به عنوان کار سخت و زیان آور شناسایی شود. برای این منظور شخص باید درخواستی در سامانه sakht.tkrtehran.ir ثبت نماید.
البته ثبت درخواست تنها قدم اولیه بوده و همانگونه که پیش از این بیان شد بازرسان صالح نسبت به بازرسی و اعلام نظر اقدام می‌نمایند، سپس تصمیم‌گیری توسط کمیته استانی تامین اجتماعی صورت خواهد گرفت.
به طور کلی با توجه به تعریفی که قانون از مشاغل سخت و زیان آور ارائه داده است، اشتغال در معدن که در زیر زمین قرار دارد، در ارتفاع که با فشار هوا مواجه است، در جوشکاری به دلیل نوع و ماهیت کار، در کوره‌ها به دلیل درجه حرارت و احتمال وقوع حادثه، در زندان‌ها، در محل‌هایی که ارتشاعات خطرناک همچون رادیواکتیو به همراه دارد، در اصطبل‌ها و دامداری‌ها و نیز اشتغال به ترانزیت به عنوان مشاغل سخت و زیان آور شناخته خواهند شد.
نکته دیگری که وکیل آنلاین گوشزد می‌کند آن است که علاوه بر کارمند و کارگر اشخاص دیگری نیز می‌توانند درخواست بررسی و تعیین وضعیت شغل از حیث سخت و زیان آور بودن را ثبت نمایند که عبارتند از: تشکل‌های کارگری، وزارت کار و امور اجتماعی، شخص کارفرما، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و نیز صندوق تامین اجتماعی.
مشاوره در تاثیر سختی کار در حقوق و دستمزد
کار کردن در معادن همواره از مشاغل سختی شمرده شده که می‌تواند خطرات جانی به همراه داشته باشد، اما به دلیل اهمیتی که این شغل به همراه دارد و نتیجه و ماحصل آن که همواره برای اجتماع انسانی ضروری بوده است، امکان حذف این شغل و خارج کردن اشخاص شاغل در معادن به طور کامل وجود ندارد.
همچنین با وجود رشد و توسعه فناوری و تکنولوژی تا حدودی امکان ارتقای سطح کار و افزایش امنیت فراهم شده است اما ریسک و خطر موجود هیچ گاه به صفر نخواهد رسید.
مشاغلی از جنس معدن وجود دارند که به دلیل ضرورت قابلیت حذف ندارند اما به دلیل ماهیت خود می‌توانند برای شاغلین چالش‌های متعدد جسمی و روانی به همراه بیاورند.
قانونگذار ایران با آگاهی از موارد یاد شده تلاش کرده است تا حد ممکن اثرات مشاغل سخت و زیان آور را بر اشخاص کاسته و در عین حال بر حقوق و مزایای ایشان بیافزاید.
مواردی همچون امکان دریافت معاینه‌های دوره‌ای، بازنشستگی زودتر از موعد، ساعت کاری کمتر و مرخصی بیشتر نسبت به مشاغل عادی من جمله این امتیازات است. همچنین در میزان و نحوه پرداخت دستمزد شاغلین مشاغل سخت و زیان آور نسبت به دیگر مشاغل نیز تفاوت‌هایی وجود دارد.
با توجه به اینکه شمول قواعد سختی کار بر اشخاص تنها پس از ثبت درخواست و رسیدگی میسر می‌شود، و نیز با توجه به عدم آگاهی عمومی نسبت به قوانین کار به ویژه امتیازات ناشی از شرایط خاصی همچون شغل سخت و زیان آور، پیشنهاد می‌شود قبل از انجام هر اقدامی نسبت به دریافت مشاوره حقوقی تلفنی، حضوری و آنلاین از مشاوران بنیاد وکلا اقدام نمایید.
