وقوع جرم همیشه با آسیب زدن به یک یا چند نفر همراه است که این افراد می توانند مطابق مقررات قانون اقدام به پیگیری حقوق خود کنند.
البته بعضی از جرائم بدون شکایت هم مورد تعقیب قرار می گیرند، به این دسته از جرائم، جرائم با جنبه عمومی یا غیر قابل گذشت می گویند که با شکایت و بدون شکایت افراد صدمه دیده می توان به آن در محاکم کیفری رسیدگی کرد.
در این دسته از جرایم رضایت بزه دیدگان تاثیری در توقف رسیدگی به جرم ندارد و تنها می تواند موجب تخفیف در مجازات متهم شود، اما در جرائم قابل گذشت این اختیار به صدمه دیدگان داده شده است تا از حق خود نسبت به مجازات متهم صرف نظر کنند.
طبق قانون آیین دادرسی کسانی از جرم صدمه می بینند می توانند تحت عناوین مختلف از جرم شکایت کنند؛ از این رو در این مقاله مفهوم بزه دیده، شاکی و مدعی خصوصی را بیان می کنیم.
بزه دیده کیست؟
بزه با جرم به معنی رفتار یا ترک رفتاری است که باعث نقض قانون می شود و مجازات در پی دارد.
بزه دیده طبق ماده ۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری: "شخصی است که از وقوع جرم محتمل ضرر و زیان می گردد …".
بنابراین، بزه دیده یک مفهوم عام از کسی است که از وقوع جرم آسیب دیده است.
این فرد می تواند یک شخص حقیقی مانند همه افرادی که در جامعه هستند باشد و یا یک شخص حقوقی مثل شرکت ها.
آسیب و ضرری که به بزه دیده وارد می شود، می تواند مادی یا معنوی باشد.
بزه دیده در برابر بزه کار قرار دارد.
بزه کار فردی است که مرتکب جرم شده است.
شاکی کیست؟
علاوه بر مفهوم بزده دیده، در ادامه ماده ۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری آمده است: "… و چنانچه تعقیب متهم را در خواست کند، شاکی … نامیده می شود".
بنا بر این ماده، شاکی خصوصی همان بزه دیده است که تعقیب دعوی و محکومیت کیفری متهم را به موجب شکایت ، خواستار شده است.
بنابراین در صورتی که بزه دیده (یعنی کسی که از جرم صدمه دیده است) اقدام به شکایت در دادسرا یا دادگاه کند و درخواست رسیدگی به عمل مجرمانه ای که نسبت به او صورت گرفته است داشته باشد، شاکی نامیده می شود.
شاکی در مقابل مشتکی عنه یا متشاکی قرار دارد.
متشاکی یا مشتکی عنه به کسی می گویند که از او شکایت شده است.
در واقع ، شکایت شاکی از جرم می تواند علت رسیدگی به جرم باشد، اما رضایت او نمی تواند مانع ادامه رسیدگی شود، مگر در جرایم قابل گذشت.
در حالی که در جرایم غیر قابل گذشت، رسیدگی به جرم بدون شکایت شاکی هم امکان پذیر است.
مدعی خصوصی کیست؟
در قسمت پایانی ماده ۱۰ آمده است که: "… و هرگاه جبران ضرر و زیان وارده را مطالبه کند، مدعی خصوصی نامیده می شود".
بنابراین، مدعی خصوصی همان شاکی است در صورتی که تعقیب دعوی خصوصی ناشی از جرم و جبران خسارت و محکومیت حقوقی متهم را به موجب دادخواست ضرر و زیان از دادگاه کیفری درخواست کرده باشد.
در واقع مدعی خصوصی کسی است که علاوه بر آسیب عمومی جرمی مثل قتل، دچار ضرر مادی نیز شده است که این ضرر و زیان باعث می شود او بابت جرم بتواند به طور خصوصی اقامه دعوی و در خواست مطالبه خسارت کند.
از آنچه گفته شد در می یابیم که وقتی بزه دیده تنها بابت جرمی که نسبت به او صورت گرفته است شکایت کند، "شاکی" و اگر علاوه بر آن دادخواست رسیدگی به خسارت های مادی و معنوی دیگری که به او وارد شده است، که عنوان مجرمانه ندارند اما موجب زیان او شده است را بدهد، مدعی خصوصی نامیده می شود.
