شاید بارها عبارت خیانت در امانت را شنیده باشید، حتی ممکن است در مواقعی این حس به شما دست داده باشد که کسی در حق شما مرتکب خیانت در امانت شده است، اما آیا با این حقیقت آشنایی دارید که خیانت در امانت مطابق با قوانین کیفری ایران جرم محسوب شده و مستوجب مجازات است؟
زمانی که از جرم بودن رفتاری صحبت می‌شود بدین معناست که در صورت جمع بودن شرایطی رفتار مقرر قانونی می‌تواند مجازات به همراه بیاورد، اما باید توجه داشت که اصل بر بیگناهی است و اگر ادعای گناهکار بودن شخصی را داشته باشید اثبات این امر با مقام قضایی است که به کمک شما صورت می‌پذیرد.
روی دیگر این سکه آن است که چنانچه با ادعای کذب شخصی را متهم به ارتکاب جرم نمایید، ممکن است خود مرتکب جرم شده و با توابع آن روبهرو شوید، به همین سبب پیش از آن که به شخصی انتساب خیانت در امانت داده شود بهتر است که با این جرم و ویژگی‌های آن آشنایی کافی حاصل گردد.
در این نوشتار تلاش می‌شود که جرم خیانت در امانت توضیح داده شده و انواع آن مورد بررسی قرار گیرد. البته به موضوع مجازات مقرر برای انواع خیانت در امانت وارد نمی‌شویم و این موضوع را به مقاله‌ای دیگر موکول می‌نماییم.
تعریف جرم خیانت در امانت
مطابق با قواعد حقوق کیفری ایران، برای آن که یک جرم محقق باشد باید سه عنصر به طور همزمان فراهم آید.
عناصر جرم خیانت در امانت
عنصر اول که به عنوان عنصر قانونی شناخته می‌شود، منبع اصلی مطالعه حقوقی جرایم است، عنصر قانونی بدین معناست که رفتار خاصی از طرف قانونگذار جرم شناخته شده و برای آن مجازات تعیین شود.
عنصر قانونی منبع به دست آوردن دو عنصر بعدی نیز می‌باشد. عنصر دوم را عنصر معنوی می‌گویند. عنصر معنوی بدین طریق معنا می‌شود که شخصی قصد و نیت ارتکاب رفتاری را در ذهن بپروراند که از نظر قانون جرم شناخته می‌شود و مستوجب مجازات است.
با توجه به نوع عنصر معنوی جرم می‌تواند به عمدی، شبهعمدی و خطای محض تقسیم شود. عنصر معنوی همچنین در نوع مجازات و نحوه اجرای آن نیز موثر است.
در اینجا باید توجه داشت که با وجودی که عنصر معنوی یک رکن اساسی برای تحقق یک جرم است، اما ضرورتا وجود عنصر معنوی به تحقق جرم نمی‌انجامد به عبارت ساده‌تر وجود عنصر معنوی برای تحقق جرم ضروری است اما کافی نیست، برای آن که جرم محقق شود عنصر سوم یعنی عنصر مادی باید شکل گرفته باشد.
عنصر مادی را می‌توان نمود خارجی عنصر معنوی در نظر گرفت. باید توجه داشت که عنصر مادی زمانی تشکیلدهنده جرم خواهد شد که در قانون به عنوان رفتار مجرمانه در نظر گرفته شده باشد.
با توجه به آنچه که گفته شد این نتیجه به دست می‌آید که عنصر مادی ماهیت و نوع جرم ارتکابی را تعیین می‌سازد، اگر رفتار انجام شده در هیچ یک از تعاریف قانونی جرایم نگنجد، حتی اگر اثرات نامطلوبی به همراه آورده باشد، جرمی محقق نشده و در نتیجه مجازاتی به همراه نخواهد داشت.
نتیجه دیگری که از قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها به دست می‌آید عبارت است از اینکه با اثبات فقدان وجود هر یک از شرایط قانونی تحقق جرم، می‌توان از محکوم شدن مرتکب جلوگیری کرده و در نتیجه وی را از مجازات شدن رهانید.
همانطور که بیان شد جرایم از سه عنصر مادی، معنوی و قانونی تشکیل می‌شوند که عنصر قانونی مقدمه‌ای بر دو عنصر بعدی و منبع آشنایی با آن‌هاست، به همین سبب نیز در این مقاله به کمک قانون به معرفی جرم خیانت در امانت پرداخته خواهد شد، اما پیش از ورود به آن باید توجه داشت که جرایم از یک تقسیم‌بندی اساسی بر مبنای نوع مجازات برخوردارند.
در این تقسیم‌بندی با ۴ نوع از جرایم روبهرو می‌شویم که عبارتند از جرایم حدی یا جرایم موجب مجازات حد، جرایم تعزیری یا جرایم موجب مجازات تعزیر، جرایم موجب مجازات دیه و در نهایت جرایم موجب مجازات قصاص؛ که هر کدام در ادامه تعریف می‌شوند.
- جرایم حدی به آن دسته از جرایم اطلاق می‌شود که نوع جرم و میزان مجازات آن با ذکر شرایط و قواعد به طور اختصاصی و دقیق در شرع بیان شده است، به عبارت ساده‌تر جرایم حدی جرایم شرعی هستند که بعدا در قانون کیفری ما وارد شده‌اند، و به دلیل ماهیت اصلی خود که برگرفته از شرع هستند، قانونگذار نمیتواند در آن‌ها تغییری وارد سازد، اعم از تغییر در جرم و شرایط آن یا تغییر در مجازات و شرایط آن.
- دسته دوم جرایم موجب قصاص هستند، کلمه قصاص کلمه‌ای آشنا بوده و دور از ذهن نیست، فقط باید توجه داشت که قصاص مجازات اصلی در جرایم عمدی است که موضوع جرم نفس، عضو یا منفعتی از انسان بوده باشد.
- دسته سوم را جرایم موجب مجازات دیه می‌نامند. تعریف این گروه با گروه قبلی همپوشانی‌هایی دارد، با این تفاوت که دیه مجازات جایگزین در جرایمی است که مجازات اصلی آن قصاص بوده اما بنا به دلایل قانونی مجازات قصاص نمی‌توانسته اجرا شود و همچنین دیه مجازات جرایم علیه نفس، عضو و منفعت است در حالتی که جرم ارتکابی شبهعمد یا خطای محض باشد.
- دسته آخر را جرایم تعزیری تشکیل می‌دهد. جرایم تعزیری حکم قانونگذار و برگرفته از نیازها و انتظارات اجتماع است و به همین دلیل نیز می‌تواند از دوره‌ای تا دوره دیگر دستخوش تغییرات واقع شود. جرایم تعزیری می‌توانند مشمول تخفیف، تشدید، تعلیق یا دیگر موارد قانونی قرار گیرند.
پس از معرفی‌های صورت گرفته باید بدانیم که خیانت در امانت یک جرم تعزیری است، در نتیجه منبع ما فصل بیست و چهارم از کتاب تعزیرات از قانون مجازات اسلامی خواهد بود که مواد مرتبط را پوشش داده است.
قانونگذار در دو ماده از کتاب تعزیرات به جرم خیانت در امانت پرداخته است، با وجودیکه در ماده اول تنها به سند سفید امضا یا سفید مهر اشاره شده اما ماده دوم دامنه شمول گسترده‌تری دارد.
با توجه به تعریف قانون در تحقق جرم خیانت در امانت ضروری است که مال مورد سوء استفاده به مرتکب سپرده شده باشد، به عبارت دیگر تحصیل قهری یک سند یا شی یا مال نمیتواند به تحقق جرم خیانت در امانت بینجامد.
در قالب یک مثال چنانچه شما خودروی خود را در اختیار یکی از دوستانتان قرار دهید تا برای یک مسافرت ۳ روزه استفاده کرده و سپس خودروی شما را به شما بازگرداند، رکن سپردن محقق شده است، اما اگر همین دوست شما کلید خودرو را پنهانی برداشته و خودروی شما را بدون اطلاع و رضایت شما به قصد سفر استفاده نماید، عنصر سپرده شدن مفقود است و می‌تواند مشمول عنوان مجرمانه خیانت در امانت باشد.
رکن بعدی آن است که صاحب مال از سپردن آن به دیگری این قصد را داشته باشد که مال سپرده شده برای مقصود و هدف معینی مورد استفاده قرار گیرد و یا اینکه به مالک بازگردانده شود، در همان مثال قبلی شما خودروی خود را به قصد سفر به دوست خود سپرده‌اید، پس اگر وی از آن برای جابه‌جا کردن بار استفاده کند ممکن است مرتکب جرم خیانت در امانت شده باشد.
رکن سوم آن است که شخصی که مال به وی سپرده شده از بازپس دادن آن خودداری کند، یا آن را بر خلاف نظر مالک استفاده یا تصاحب نماید، همچنین تلف مال بعد از مطالبه توسط مالک یا مفقود کردن آن می‌تواند عنصر مادی جرم خیانت در امانت را محقق سازد.
تا اینجا معلوم شد که مال باید به نحو مشروع در اختیار متصرف قرار گرفته باشد، متصرف باید آن را بر خلاف نظر و قصد مالک استفاده یا تصاحب یا تلف نماید، اما آیا صرف وجود این دو رکن کفایت می‌کند؟
همانطور که پیش از این بیان شد عنصر معنوی در تحقق یک جرم ضروری است، پس اگر مرتکب قصد تلف کردن مال مورد امانت را نداشته باشد، اما به دلایلی که خارج از حیطه تسلط و توان وی بوده، مال تلف شود، جرم خیانت در امانت محقق نشده است.
نکته بعدی آن که تحقق جرم خیانت در امانت تا میزان زیادی به توافق طرفین در قصد و نیت فیمابین بستگی دارد، به عبارت دیگر اگر توافق طرفین بر استفاده خاصی از مال بوده، استفاده در غیر آن می‌تواند منجر به وقوع جرم خیانت در امانت شود، اما اگر توافق طرفین بر استفاده معقول در مدت زمان خاصی بوده باشد، تنها تلف یا خسارت به مال می‌تواند جرم خیانت در امانت را محقق سازد، البته مشروط بر آن که با قصد و نیت همراه بوده باشد.
همچنین باید توجه داشت که در مواقعی مطالبه مالک مال برای تحقق جرم خیانت در امانت ضروری است، برای مثال در حالتی که مال وی برای مدت نامعینی در اختیار ثالث قرار گرفته باشد، تنها پس از مطالبه وی و خودداری ثالث از تحویل مال، ممکن است جرم خیانت در امانت واقع شود.
البته با وجود آنچه که بیان شد باید توجه داشت که قصد ناصواب مرتکب در برخی مواقع یک فرض قانونی است، برای مثال زمانی که مال سپرده شده به شخص به ضرر مالک یا مالکین استفاده می‌شود، یا به استفاده‌ای می‌رسد که مالکین صراحتا آن را ممنوع کرده بوده‌اند، یا در حالتی که پس از مطالبه ماکلین از تحویل مال خودداری می‌کند، قصد ناصواب مرتکب موجود فرض می‌شود.
انواع خیانت در امانت
همانطور که پیش از این بیان شد برای تحقق جرم خیانت در امانت ضروری است که مالی به دیگری سپرده شده باشد و وی بر خلاف مصلحت یا بر خلاف توافق طرفین از آن استفاده نماید.
همچنین گفته شد که در قانون مجازات اسلامی خیانت در امانت طی دو ماده بررسی شده است که یک حالت به سفید مهر و سفید امضا و دیگری به سایر اموال اختصاص دارد. در این بند با انواع خیانت در امانت از حیث نوع مال و رفتار ارتکابی به کمک وکیل تلفنی پرداخته خواهد شد.
خیانت در امانت در سند سفید مهر یا سفید امضا
چنانچه مال موضوع جرم خیانت در امانت یک سند سفید مهر یا سفید امضا باشد، حتی اگر سند به مرتکب سپرده نشده باشد و مرتکب آن را به طریق دیگری به دست آورده باشد برای تحقق جرم خیانت در امانت کفایت می‌شود، در این حالت تحقق جرم مشروط است به آن که سند سفید مهر یا سفید امضا مورد سواستفاده قرار گیرد.
به عبارت دیگر تنها رفتار معقولی که مورد پذیرش قانونگذار خواهد بود و دارنده سند سفید مهر و سفید امضا را از ارتکاب جرم می‌رهاند، عبارت است از اینکه آن را به صاحب سند تحویل دهد، در فرضی که به صاحب سند دسترسی وجود نداشته باشد به نظر می‌رسد تحویل سند به مقام قضایی و یا معدوم کردن آن رفتار مناسبی خواهد بود.
خیانت در امانت در سایر اموال
چنانچه مال موضوع جرم خیانت در امانت یک سند سفید مهر یا سفید امضا نباشد، اعم از آن که یک مال منقول یا غیرمنقولی باشد، ضروری است که مال به شخص سپرده شده باشد.
در این حالت فرقی ندارد که مال برای چه قصد و نیتی همچون وکالت یا امانت به شخص سپرده باشد، همچنین تفاوتی در اینکه سپرده شدن مال در مقابل عوض بوده باشد یا خیر نیز وجود ندارد.
در این وضعیت ضروری است که مال سپرده شده بر خلاف توافق طرفین یا بر خلاف صلاح و مصلحت مورد استفاده قرار گیرد تا جرم خیانت در امانت محقق شود.
همچنین خودداری از تحویل مال سپرده شده نیز می‌تواند مشمول عنوان مجرمانه خیانت در امانت باشد. نکته دیگری که باید توجه داشت آن است که سپرده شدن با توجه به ماهیت مال متفاوت است، برای مثال چنانچه مال یک واحد آپارتمان باشد، تحویل کلید آن به شخص به معنای سپردن آپارتمان به وی است، در حالی که اگر اسناد مالکیت همان آپارتمان موضوع جرم خیانت در امانت باشند، ضروری است که اسناد نام‌برده به مرتکب تحویل فیزیکی شده باشد.
در مقام جمع‌بندی مشاوره حقوقی آنلاین باید مطرح کرد که وجود ارکان عنصر مادی به گونه‌ای که با مطالب ذکر شده مطابقت داشته باشد برای تحقق جرم خیانت در امانت ضروری است، اما علاوه بر آن وجود رکن معنوی یعنی قصد ارتکاب جرم همچون سواستفاده نیز باید وجود داشته باشد.
پس اگر مال سپرده شده بدون تقصیر دارنده از وی ربوده شود، جرم خیانت در امانت رخ نداده است. اما اگر همین ربایش پس از مطالبه مالک و خودداری دارنده از تحویل مال صورت گرفته باشد، خیانت در امانت محقق شده و مرتکب در مقابل مالک مال مسئولیت خواهد داشت.
مشاوره تخصصی خیانت در امانت
در این نوشتار با جرم خیانت در امانت و انواع آن آشنا شدیم و دیدیم که برای تحقق جرم ضروری است که عناصر سه‌گانه قانونی، مادی و معنوی جمع آیند، همچنین باید ارکان عنصر مادی همانگونه که در قانون مطرح شده باشد وجود داشته باشد.
با توجه به اینکه جرم خیانت در امانت در مقابل سپرده شدن مال محقق می‌شود، ممکن است که شخص بیگناهی به ارتکاب آن محکوم شود، اثبات وجود عناصر و ارکان یاد شده برای تحقق جرم ضروری است.
همانگونه که فقدان هر کدام می‌تواند متهم را از بار مجازات برهاند، می‌تواند شاکی را در مقام اتهام متفاوتی قرار دهد، به همین سبب ضروری است که در رویارویی با جرم خیانت در امانت از مشاوره افراد متخصص کمک گرفته شود.
مشاورین و وکیل کیفری بنیاد وکلا می‌توانند کمک‌های تخصصی خود درباره جرم خیانت در امانت را در اختیار شما قرار دهند.
لازم به ذکر است که خدمات یاد شده اعم از ارائه مشاوره تلفنی، آنلاین و حضوری بوده و در صورت نیاز می‌تواند به تنظیم قرارداد وکالت، طرح شکایت، دفاع از شکایت، تنظیم و ارائه لوایح و مدارک، پیگیری و اجرای احکام باشد، در هر مرحله از رسیدگی می‌توانید سوالات خود را با مشاوره حقوقی بنیاد وکلا به اشتراک گذاشته و پاسخ مقتضی دریافت نمایید.
